باغلاما در اصل ساز ملی قوم ترک و منطقه آناتولی ست در میان مردم ترک زبان و کرد ربان ترکیه و شمال عراق رایج است.در نیم قرن گذشته باغلاما و سازهای هم خانواده آن بیشتر توسط مهاجران کرد و عراقی در آذربایجان غربی و کردستان ایران رواج یاقته است. گمان می رود باغلاما و سازهای هم خانواده آن محصول تغییر و تحولاتی هستند که روی قوپوز (ساز عاشیقی) صورت گرفته است. قوپوز ساز مورد استفاده ی اوزان های قرون گذشته (اجداد عاشیق ها و بخشی های ترک نژاد) بوده است. به هر ترتیب باغلاما و سازهای هم خانواده آن نقش مهمی در انتقال فرهنگ و موسیقی ترکی به عصر حاضر ایفا کرده اند. در آناتولی این سازها نام های گوناگونی دارند، از جمله باغلامای بلغاری، بوزوق، جورا، چالغی، ساز، چوگور، چِکو، دُمبرا، دینقیر، زیمبرا وتنبور. سازهای این خانواده با دستان بندی های مختلف ( 9،12،17و 24 دستان)دیده می شوند که هر کدام ویژگی و کاربرد خاص خود را دارند. وترها غالباً به تعداد 6 یا 7 عدد در سه ردیف قرار می گیرند. امروزه از انواع باغلاما با وترها و دستان های کمتر نیز استفاده می کنند. باغلاما و سازهای هم خانواده آن از سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقیّد است که با مضراب نواخته می شوند و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرند.
ویژگی ظاهری و ساختاری سازهای خانواده باغلاما
باغالما کاسه طنینی یکپارچه به شکل تقریباً نیمه گلابی و دسته ای نسبتاً طویل دارد که دستان ها روی آن بسته می شوند. روی دهانه کاسه صفحه چوبی قرار دارد و سایر اجزای سازهای این خانواده عبارت اند از: وترها، سیم گیر، خرک، صفحه شیطانک، گوشی ها و مضراب.
کوک سازهای خانواده باغلاما
باغلاما و سازهای هم خانواده آن کوک های مختلفی دارند که متداول ترین آنها کوک های زیرند :
کوک تنبورا (ساز) و باغلامان (دیوان ساز) :
دستان بندی سازهای خانواده باغلاما : در اینجا دستان بندی دو نوع از سازهای خانواده باغلاما را مورد توجه قرار می دهیم.
الف) دستان بندی باغلاما (دیوان ساز) ــ علیِ حسن (آذربایجان غربی)
ب) دستان بندی تنبورا (ساز) ــ علیِ حسن (آذربایجان غربی)
تکنیک های اجرایی سازهای خانواده باغلاما
تکنیک های اجرایی سازهای خانواده باغلاما به ویژه در ترکیه پیشرفته و پیچیده اند اما در ایران این سازها با تکنیک های ساده تری اجرا می شوند. روی ردیف های اول، دوم و سوم وترها انگشت گذاری می شود اما انگشت گذاری روی وترهای ردیف اول بیشتر است و ملودی غالبا ً روی وترهای ردیف اول اجرا می شود. از انگشت شست دست چپ نیز برای گرفتن وترهای ردیف سوم استفاده میکنند. سازهای این خانواده غالباً با مضرابی از جنس پلاستیک نرم نواخته می شوند.
موارد و نوع استفاده سازهای خانواده باغلاما
باغلاما و سازهای هم خانواده گسترده ای دارند که مقام های رایج در موسیقی ترکی، کردی و ارمنی ترکیه، موسیقی کردی شمال عراق و بسیاری از مقام های رایج در برخی نقاط مرزی ایران، ترکیه و شمال عراق را شامل می شود. این سازها هم به صورت تک نوازی و هم در همراهی با آواز و نیز در کنار سازهای دیگر در ارکسترهای مختلف مورد استفاده قرار می گیرند.
جنس و مواد به کار رفته در ساختمان سازهای خانواده باغلاما
کاسه طنینی یکپارچه (گاه ترکه ای) : چوب های پروانه، عَر عَر (سروکوهی)، ماعون (ماهون)
صفحه : چوب صنوبر، چوب های دیگر
دسته : چوب بلوط، چوب های سخت دیگر
دستان ها : سیم نایلونی 35/0 تا 40/0
خرک : شاخ، استخوان، عاج فیل، چوب های سخت
وترها : زه یا موی دم اسب (در قدیم)، سیم فولادی
شیطانک و سیم گیر: شاخ، استخوان، عاج فیل، چوب های سخت
مضراب : چوب یا پوست درخت گیلاس یا آلبالو (در قدیم)، شاخ پَر غاز، پلاستیک نرم
