سُرنا که در اغلب نواحی ایران به «ساز» معروف است در شکل ها و اندازه های گوناگون در همه نواحی ایران جز ترکمن صحرا متداول است. ساختار کلی بدنه سُرنا و اجزای آن در تمام مناطق تقریباً شبیه هستند اما سُرناهای مناطق شرقی ایران (شرق و شمال خراسان و سیستان) در مقایسه با سُرنا های مناطق نواحی دیگر چند تفاوت مهم دارند
اندازه آنها کوچکتر است.
دهانه شیپوری شان تنگ تر است.
فاقد دوشاخه یا انبرک هستند.
وسعت صوتی شان بیشتر است.
ویژگی های ظاهری و ساختاری سرنای شرق خراسان
این سُرنای کوچک در مناطق تربت جام، تایباد، خواف و تا حدودی سرخس دیده می شود و اجزای آن عبارت اند از : بدنه استوانه ای با دهانه شیپوری محدود، میل، زبانه و لب گیر. روی لوله صوتی این سُرنا هفت سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت و یک سوراخ در بغل و نزدیک دهانه شیپوری ایجاد شده اند. روی سوراخ بغل انگشت گذاری نمی شود. سُرنای شرق خراسان فاقد دوشاخه یا انبرک است و میل آن مستقیما در دهانه بالایی قرار دارد. این میل یک لوله برنجی نازک است که زبانه بر سر آن بسته می شود و سمت دیگر آن در سوراخ بالایی بدنه قرار می گیرد. زبانه از جنس نی خاصی ست. لب گیر، شیءِ گردی از جنس های مختلف است که وسط آن سوراخ است و میل از وسط آن عبور می کند و باعث ثبات سُرنا در دهان نوازنده می شود.
تکنیک های اجرایی سُرنای شرق خراسان
تکنیک های اجرایی همه سُرناها در نواحی ایران مشابه اند. سُرنای شرق خراسان بنا به ساختار ویژه اش، محدوده صوتی گسترده تر و زیرتر دارد. در این سُرنا با استفاده از تکنیک نفس برگردان می دَمند و اجرای نغمه در مناطق زیر و مافوق زیر در آن بسیار متداول است. به طورکلی تکنیک نواختن سُرنا در نواحی شرقی ایران پیچیده تر از نواحی دیگر ایران است.
وسعت صوتی سُرنای شرق خراسان محدوده ای به صورت زیر دارد. این صداها تا حدودی سیّال اند و با تغییر فشار دمیدن و کامل یا ناقص گرفتن سوراخ ها تغییر می کنند :
حدود اجرایی متعارف در سرنای تایباد و تربت جام :
موارد و نوع استفاده سُرنای شرق خراسان
این سُرنا در مجالس عروسی و شادمانی می شود و دهل، ساز همراهی کننده آن است. رپرتوار سُرنا در ناحیه شامل مقام های بازی و رقص، از جمله مراحل مختلف چوب بازی، آفَر، حَتَن و همچنین مقام اللّه و تعدادی مقام و آهنگ دیگر، از جمله کورا وغلی برای مراسم کُشتی و … است.
جنس و مواد به کار رفته در ساختمان سُرنای شرق خراسان
بدنه : چوب
میل : فلز برنج
زبانه : نی
لب گیر: چوب، فلز، صدف، پلاستیک، استخوان
