دهل سیستان
دهل سیستان پوست صدای دوطرفه ای است که با چوب نواخته می شود. به طور کلی همه دهل ها بدنه ای استوانه ای دارند که بر دو سر آنها پوست کشیده می شود. ارتفاع این بدنه در نواحی مختلف متفاوت است اما در مجموع می توان گفت دهل ها بدنه ای نسبتاً بلند یا نسبتاً کوتاه دارند.
ویژگی های ظاهری و ساختاری دهل سیستان
چوب دهل در دست راست نوازنده قرار می گیرد و نَلوک ها به انگشت های سوم و چهارم دست چپ با نخ بسته می شوند. دست راست نقش اصلی را در ن نواختن دهل و ایجاد تقارن های اصلی متریک ــ ریتمیک برعهده دارد. صدای برخورد چوب دهل با پوست سمت راست بسیار شدید، پرحجم و بَم است. وظیفه نَلوک های دست چپ ایجاد تزئینات ریتمیک و تکمیل اجزای ریتم است. در مجموع دست های راست و چپ نقش های متفاوتی دارند و مکالمه ای ریتمیک میان خود انجام می دهند.
تکنیک های اجرایی دهل سیستان
چوب دهل در دست راست نوازنده قرار می گیرد و نَلوک ها به انگشت های سوم و چهارم دست چپ با نخ بسته می شوند. دست راست نقش اصلی را در ن نواختن دهل و ایجاد تقارن های اصلی متریک ــ ریتمیک برعهده دارد. صدای برخورد چوب دهل با پوست سمت راست بسیار شدید، پرحجم و بَم است. وظیفه نَلوک های دست چپ ایجاد تزئینات ریتمیک و تکمیل اجزای ریتم است. در مجموع دست های راست و چپ نقش های متفاوتی دارند و مکالمه ای ریتمیک میان خود انجام می دهند.
موارد و نوع استفاده دهل سیستان
در حال حاضر دهل سیستان فقط در مجالس و شادمانی و گاه در مراسم عروسی و در مراسم کُشتی محلی نواخته می شود و ساز همراهی کننده سُرنا است. این ساز در گذشته وظیفه خبر رسانی را نیز بر عهده داشته است.
جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دهل سیستان
بدنه : چوب جنگلی یکپارچه، فلز (بشکه)
پوست : پوست بز
چوب (مضراب) دهل : چوب جنگلی، چوب گَز
دهل خراسان
دهل خراسان نیز پوست صدای دوطرفه ای است که با چوب نواخته می شود. خراسان را می توان از نظر فرهنگی به سه منطقه جنوب، شرق ــ مرکز و شمال تقسیم کرد. در تمام این مناطق دهل متداول است. جنوب خراسان شامل شهرهایی چون بیرجند، گناباد، قاین و فردوس است. دهل بیرجند به خاطر مشترکات فرهنگی تا حدودی شبیه دهل سیستان است. اما دهل های رایج در سایر شهرهای جنوب خراسان تا حدودی به هم شبیه هستند. در خراسان شرقی ــ مرکزی (تایباد، تربت جام، کاشمر و…( نیز دهل متداول است و ساختمان آن تفاوت قابل توجهی با دهل های جنوب خراسان ــ به جز بیرجند ــ ندارد. دهل شمال خراسان نیز در مجموع شبیه دهل های دیگر مناطق خراسان است.
ویژگی های ظاهری و ساختاری دهل خراسان
دهل های متداول در خراسان ـ به جز بیرجند ـ که در مجموع ویژگی های ظاهری نسبتاً مشترکی دارند استوانه چوبی نسبتاً کوتاهی هستند که بر دوسر آن پوست کشیده اند. این استوانه از گردکردن تسمه ای چوبی ایجاد شده است. پوست را در هر طرف ابتدا دور طوقه ای چوبی و گاه فلزی می کشند و طوقه همراه پوست را با طناب به شکل خاصی به بدنه دهل متصل می کنند. دهل خراسان نیز معمولاً با تسمه یا طناب از شانه چپ نوازنده آویزان می شود. طرف راست دهل با چوبی که اندکی قوس دارد، و طرف چپ با ترکه ای باریک به صدا درمی آیند.
تکنیک های اجرایی دهل خراسان
چوب دهل در دست راست نوازنده و ترکه در میان انگشت های دست چپ او قرار می گیرند. دست های راست و چپ در ایجاد تقارن های متریک ــ ریتمیک مکمل هم هستند و نوعی مکالمه ریتمیک به وجود می آورند. صدای برخورد چوب دهل به پوست سمت راست قوی، پر حجم و بم و صدای برخورد ترکه به پوست چپ تیز، نافذ و زیر است.
موارد و نوع استفاده دهل خراسان
دهل، ساز همراهی کننده سُرنا است و مجالس عروسی و شادمانی مهم ترین عرصه حضور دهل و سُرنا و هستند رپرتوار سُرنا و دهل خراسان شاما آهنگ های رقص، مراسم اسب چوبی (گناباد، سبزوار و شمال خراسان)، اجرای برخی مقام های اصلی منطقه و برخی ترانه ها است.
جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دهل خراسان
بدنه : چوب های جنگلی، توت، چنار، سپیدار
پوست : پوست های بز، گوسفند، آهو، بزغاله
چوب (مضراب) دهل : چوب های گَز، سیاچو، گردو، زردآلو
ترکه : چوب بید
طوقه : چوب های قابل انعطاف
طناب: نخ، موی بز، پلاستیک