زورخانه محل انجام ورزش باستانی ایران و ساختمانی سرپوشیده است که در وسط آن یک گود چندضلعی و در بالای گود سقف بلندی با نورگیر قرار دارد و در اطراف گود نیز جایگاه هایی برای تعویض لباس، گذاشتن اسباب های ورزش زورخانه، نشستن تماشاچی ها و سکوی سَردَم (محل نشستن مرشد) وجود دارد. هدایت مراسم ورزشی زورخانه امروزه برعهده فردی است که مرشد نامیده می شود. مرشدها ورزشکاران قدیمی هستند که از صدای خوش و ذوق موسیقی و شعر بهره مندند و وظیفه نواختن تمبک زورخانه، خواندن آواز و تعلیم و تربیت ورزشکاران جوان را برعهده دارند. تنها سازی که در زورخانه مورد استفاده قرار میگیرد ـ به جز زنگ ـ تمبک مخصوص زورخانه است
ویژگی های ظاهری و ساختاری تمبک زورخانه
تمبک زورخانه بزرگ ترین پوست صدای یک طرفه (یک طرف باز) از لحاظ اندازه در ایران است که با دست نواخته می شود. این ساز از جنس سفال با بدنه ای یکپارچه است و پوست را با سریش بر دهانه آن می چسبانند. بدنه تمبک زورخانه از سه قسمت متصل به هم شامل محفظه و استوانه صوتی، گلویی و دهانه شیپوری انتهایی تشکیل شده است. گلویی، لوله ای نسبتاً استوانه ای است که به تدریج به سمت دهانه شیپوری گشاد می شود و انتهای آن به این دهانه وصل می شود.
تکنیک های اجرایی
تمبک زورخانه با استفاده از انگشت ها، کف و مچ دست ها، ساعد ها، کتف و بازو نواخته می شود. استفاده از ساعد، کتف و بازو ویژگی مهمی در نواختن این تمبک است که تکنیک های اجرایی آن را از تمبک معمولی متمایز می کند. صدای تمبک زورخانه بیشتر به قدرت، حجم، میزان نفوذ صدا و شدت آن بستگی دارد، نه ریزه کاری های دقیق و ظرایفی که با انگشت ها با تمبک معمولی اجرا می شوند و به همین دلیل نقش مستقل انگشت های هردو دست کمتر و نقش ساعد، کتف و بازو در نواختن آن بیشتر است. تمبک زورخانه را نشسته می نوازند.
موارد و نوع استفاده تمبک زورخانه
این تمبک به عنوان رکن اصلی مراسم ورزش باستانی نقش عمده ای در تنظیم و ایجاد هماهنگی در حرکت های ورزشی فردی و جمعی و تشویق و تهییج ورزشکاران در اجرا و ادامه حرکت های ورزشی دارد. مرشدها هنگام نواختن تمبک زورخانه، شعرهای حماسی و گاه تغزلی و عرفانی را در وزنهای مناسب با مقام های موسیقی انتخاب می کنند و به آواز می خوانند. ورزش باستانی مراحل مختلفی دارد که عبارتند از: سنگ گرفتن، شنا کردن، میل گرفتن، میل بازی، چرخ زدن، پازدن و کَبّاده کشیدن. در تمام مراحل به جز سنگ گرفتن، تمبک زورخانه نواخته می شود. معمولاً در زورخانه از یک تمبک استفاده می کنند. اما گاه برای تهییج بیشتر ورزشکاران، در کنار مرشد فرد دیگری نیز که خود مرشد است به نواختن تمبک زورخانه می پردازد. از این ساز فقط در زورخانه استفاده می شود.
جنس و مواد به کار رفته در ساختمان تمبک زورخانه
بدنه : سفال (گِل پخته)
