بربط که در زبان عربی عود نامیده میشود از سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقیّد است که در ساخت آن، چوب، زه یا نایلون و استخوان به کار رفته اند. بربط که یکی از مهم ترین و معمول ترین سازهای موسیقی ایران قدیم بوده، سازی است گلابی شکل از جنس چوب (توت وگاه فوفل و آبنوس) با کاسه طنینی بزرگ و دسته کوتاه به طول تقریبی85 سانتی متر. این ساز را هنگام نواختن بهصورت افقی روی ران پا می گذارند، بهصورتی که دسته در طرف چپ و کاسه نوازنده قرار می گیرد.
کاسه طنینی و صفحه رو
کاسه طنینی بربط مانند گلابی است که از طول به دو قسمت مساوی تقسیم و از ترْک های چوبی متعدد به هم پیوسته تشکیل شده است. ترْک ها از یک سو در پایین کاسه و از دیگر سو نزدیک دسته به یکدیگر می رسند. صفحه روی بربط از جنس چوب است که به منظور صدادهی بهتر از چوب کاج استفاده می شود. دو دایره کوچک و یک دایره بزرگ تر مشبک از جنس استخوان برای خروج صدا از کاسه بر روی صفحه تعبیه شده است و خرک در قسمت پایین صفحه قرار می گیرد. بر روی صفحه، به فاصله کمی از خرک در محل برخورد مضراب با وترها، صفحه کوچک بیضی شکلی از جنس چوب یا استخوان چسبانده می شود تا به دلیل کوتاهی ارتفاع خرک، از برخورد مضراب با وترها صفح اصلی ساییده نشود.
پُل
در پنج نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه پل هایی افقی متصل به صفحه وجود دارند که از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می کنند.
خرک و سیم گیر
خرک بربط قطعه چوبی به طول تقریبی 10 سانتی متر است که در قسمت پایین کاسه قرار می گیرد و روی آن شیارهای کم عمقی برای عبور وترها ایجاد شده اند. در ساخت بعضی بربط ها، وترها به «سیم گیر»ی که در انتهای بدنه کاسه است وصل می شوند و در بعضی دیگر خرک وظیفه «سیمگیر» را نیز به عهده دارد، به این صورت که وترها در سوراخ هایی که روی خرک وجود دارند گره می خورند و به طرف گوشی ها می روند. معمولاً خرک را مستقیماً به صفحه رو نمی چسبانند و بین خرک و صفحه تکه ای چوب صدف قرار می دهند
دسته
بربط دارای دسته کوتاه چوبی، تقریباً به اندازه یک سوم طول کاسه و قطر حدود 10 سانتی متر است. در قدیم روی دسته بربط دستان بندی می شد ولی امروزه دسته فاقد دستان بندی است. بعضی تزیینات که در ساخت دسته به کار می روند مشابه خط دستان هستند. دسته از یک طرف به کاسه طنینی و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است.
سرپنجه
سرپنجه یا جعبه گوشی ها محفظه ای ست توخالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته می شود. سرپنجه محل قرار گرفتن گوشی هاست و در هر یک از طرفین آن پنج گوشی قرار دارند.
سرپنجه
سرپنجه یا جعبه گوشی ها محفظه ای ست توخالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته می شود. سرپنجه محل قرار گرفتن گوشی هاست و در هر یک از طرفین آن پنج گوشی قرار دارند.
گوشی ها
سرپنجه یا جعبه گوشی ها محفظه ای ست توخالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته می شود. سرپنجه محل قرار گرفتن گوشی هاست و در هر یک از طرفین آن پنج گوشی قرار دارند.
شیطانک
قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی ست به عرض دسته و ارتفاع حدود یک میلی متر، بین دسته و سرپنجه، که وترها از درون شیارهای کمعمق آن عبور می کنند.
تعداد و جنس وترها
بربط دارای 10 وتر است که دو به دو با هم هم صدا کوک می شوند. و بعضی بربط ها بم ترین وتر را تکی می بندند و بیشتر برای صدای واخوان درنظر گرفته می شود. جنس وترها از زه (روده تابیده گوسفند) یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم های نایلونی با ضخامت های مختلف است. معمولاً وتر هشتم تا دهم روکش فلزی دارند. وترهای گیتار بر روی بربط صدادهی خوبی دارند. وترهایی خاص این ساز نیز در کارخانه ها ساخته می شوند که شماره 504 آن مورد تایید نوازندگان ایرانی است.
وسعت
وسعت معمول صدای بربط حدود دو اکتاو است که به علت کوتاهی دسته ساز حدود یک اکتاو و نیم از منطقه صوتی وسط، صدادهی بهتری دارد.
کوک وترها
روی دسته بربط، به علت عدم وجود دستان بندی، اجرای تمام فواصل موسیقی ایرانی (پرده، نیم پرده و ربع پرده ) ممکن است. به جز وتر بم، نسبت صوتی وترها با یکدیگر فاصله چهارم درست پایین رونده است. صدادهی حقیقی یک اکتاو بم تر از نت های نوشته شده است.
کلید نت نویسی
روی دسته بربط، به علت عدم وجود دستان بندی، اجرای تمام فواصل موسیقی ایرانی (پرده، نیم پرده و ربع پرده ) ممکن است. به جز وتر بم، نسبت صوتی وترها با یکدیگر فاصله چهارم درست پایین رونده است. صدادهی حقیقی یک اکتاو بم تر از نت های نوشته شده است.
مضراب
جنس مضراب بربط از شاه پر پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم است که با انگشت های دست راست گرفته می شود.
ویژگیهای دیگر بربط
به استناد منابع تاریخی، بربط یک ساز ایرانی الاصل است و انواع آن نیز با تغییراتی در اروپا، ترکیه وکشورهای عربی معمول اند. در این ساز معمولاً کشش زمان نت ها با استفاده از واخوان، به اجزای کوچک تر تقسیم می شود و با زخمه های پی در پی بر نت و وتر واخوان، ایجاد می شود. اجرای نت های کشش دار با مضراب ریز هم امکان پذیر است.
نت های روی وتر بم را می توان با انگشت شست دست چپ اجرا کرد.
آکوردهای دو و سه صدایی، به ویژه به صورت آرپز در بربط قابل اجرا هستند.
علایم مضراب های چپ و راست و دست باز مانند علایم یادشده در تار هستند.
در انگشت گذاری، ، شماره یک برای انگشت سبابه، شماره 2 برای انگشت وسطی،شماره 3 برای انگشت چهارم و شماره 4 برای انگشت کوچک نوشته می شود.
مضراب راست (∧) از بالا به پایین و مضراب چپ (∨) از پایین به بالا نواخته می شود و از علامت T برای ریز استفاده می کنند.
بربط، سازی ست که برای ایجاد صدای بم در گروه نوازی استفاده می شود و قدرت تکنوازی نیز دارد. تمام علایمی که در تئوری موسیقی برای ایجاد حالت ها و حرکات وجود دارند (تکیه، حروف زینت، گلیساندوی طولی، دوبل نت و …) بر روی این ساز نیز قابل اجرا هستند.
