تار آذربایجانی مهم ترین ساز در اجرای مقامات آذزبایجان است. مقامات مجموعه ای منظم و نسبتاً مدوّن از نغمه ها، مقام ها و گوشه های مختلف است که به ردیف دستگاهی موسیقی ایران شبیه و می توان گفت با ردیف موسیقی فارسی ریشه های مشترک دارد.
بر اساس برخی مدارک، تار آذربایجانی حاصل تغییراتی است که روی تار پنج سیم فارسی ایجاد شده اند. تار فارسی حداقل در قرن هجدهم میلادی در ارمنستان، آذربایجان، قفقاز و تاجیکستان که در گذشته در قلمرو سیاسی ایران قرار داشتند رایج بود و در همین قرن، نوازنده و موسیقی دانی به نام میرزا صادق اسداغلو (صادق جان) در شهر شوشا در ناحیه قره باغ که امروزه در جمهوری آذربایجان واقع است تار آذربایجانی را با ایجاد تغییراتی روی تار فارسی به وجود آورد. تار آذربایجانی از خانواده سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقیّد است که با مضراب نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد.
ویژگی های ظاهری و ساختاری تار آذربایجانی
کاسه طنینی تار آذربایجانی مانند تار فارسی از دو قسمت کاسه بزرگ و کاسه کوچک یا نقاره تشکیل شده است. و در مقایسه با تار فارسی، کوچک تر و کم حجم تر، و پشت آن بر خلاف تار فارسی نسبتاً صاف و تخت است. حجم کمتر و تخت بودن پشت کاسه این امکان را به نوازنده می دهد تا آن را هنگام نواختن به راحتی روی سینه خود قرار دهد.
دهانه کاسه و نقاره در مقایسه با تار فارسی بازتر است و روی آنها پوست کشیده می شود. دسته ساز در زایده کوتاهی که از نقاره خارج شده است فرو می رود.
روی دسته 22 تا 24 دستان بسته می شوند و در انتهای آن سرپنجه قرار دارد که محل گوشی هاست. در سرپنجه 9 گوشی وجود دارد (6 گوشی بزرگ و 3 گوشی کوچک) . تار آذربایجانی 11 وتر دارد که 6 وتر آن، وترهای اصلی هستند. چهار وتر به سیم های زنگ (جینگنه) معروف هستند که دو به دو، به صورت همصدا کوک می شوند و هر دو وتر به یک گوشی متصل اند. بنابراین برای چهار سیم زنگ، 2 گوشی وجود دارد. تنها گوشی باقی مانده مربوط به سیم باس است. 6 وتر اصلی در سه گروه دوتایی با نام های سفید، زرد و بم تقسیم می شوند. این ساز 4 شیطانک دارد که اولی شیطانک اصلی است و در محل اتصال دسته به سرپنجه قرار دارد و از روی آن 6 وتر اصلی عبور می کنند. دومی شیطانک فرعی سیم باس است که به شیطانک اصلی متصل است. دو شیطانک فرعی دیگر، محل عبور سیم های زنگ هستند. مضراب تار آذربایجانی قطعه ای از جنس شاخ گاو میش یا مواد مصنوعی است که بر خلاف تار فارسی فاقد موم است.
کوک تار آذربایجانی
این ساز بر مبنای دیاپازون کوک می شود، ام مختلف متفاوت است:
الف ـ در همراهی با ارکستر سمفونیک، پیانو و سایر سازهای غربی، وترهای مضاعف ردیف اول، «دو» کوک می شوند.
ب ـ در همراهی با ارکستر سازهای ملی آذربایجان، وترهای مضاعف ردیف اول، «سی» کوک می شوند.
ج ـ گاه در همراهی با ارکستر و خوانندگان اپرا، وترهای مضاعف ردیف اول، «ال» کوک می شوند.
د ـ در همراهی با خواننده در اجرای سنتی مقامات، وترهای مضاعف ردیف اول بنا به وسعت صدای خواننده، «سی» ، «سی بمل» یا « ال»کوک می شوند.
تار آذربایجانی برای اجرای مقامات به صورت های مختلفی کوک می شود که برخی از آنها به شرح زیرند:
برای بیات شیراز و راست
برای ماهور «دو»، چهارگاه «دو»، شور «سُل»، شوشتر «دو»، رُهاب «سل»، حجاز، کُردشهناز (شعبه ای از شور «دو») قطار . ..
«سل»، حجاز، کُردشهناز (شعبه ای از شور «دو») قطار . ..
برای شور «سُل» و اُرتاماهور«فا»
از کوک های دیگری هم برای اجرای مقامات و شعبه های مختلف استفاده می شود که از ذکر همه آنها صرف نظر می کنیم.
دستان بندی تارآذربایجانی
دستان بندی تارآذربایجانی ــ حبیب صیرفی (تبریز)
تکنیک های اجرایی تار آذربایجانی
تکنیک های اجرایی تار آذربایجانی: در آذربایجان، تک نوازان تار از اهمیت بسیار برخوردارند. ساختمان و امکانات اجرایی این ساز نوازندگان آن را مجبور کرده است تکنیک های اجرایی دشواری را بیاموزند. در میان سازهای متداول در موسیقی آذربایجان، رپرتوار تار از همه گسترده تر است و وجود رپرتوار مکتوب برای این ساز باعث شده است اغلب تکنیک های اجرایی، نشانه های خاص و تعریف شده داشته باشند. مهمترین تکنیک های دست راست در تار آذربایجانی عبارت اند از: اوست مضراب (مضراب رو یا بالا)، اَت مضراب (مضراب زیر یا پایین) روخت(تریمول،ریز)، دویمّه مضراب، سانتور مضراب )قایتاقی مضراب)، قاشیق مضراب، عاشیق سیاقی مضراب، خراش، دُرّاب، شَلال و قوشامضراب.
مهمترین تکنیک های دست چپ نیز در تار آذربایجانی عبارت اند از: لال بارماق، دارتماسیم (کندن، پنجه کاری)، تکیه، گلیساندو، اجرای چند صدا در یک زمان، استفاده از انگشت اول به عنوان شیطانک موقت، ویبراسیون طولی، ویبراسیون عرضی (درشت و ریز) و ویبراسیون با لرزندان کاسه طنینی در بغل (خوم تار). به دلیل وجود سیم باس و سیم های زنگ در این ساز، از انگشت شست دست چپ نمیتوان در انگشت گذاری استفاده کرد.
موارد و نوع استفاده تار آذربایجانی
تار آذربایجانی مهمترین و اصلی ترین ساز در اجرای مُقامات و دستگاه های موسیقی آذربایجان است که هم در همراهی آواز، هم به صورت تک نوازی و هم همراه با سازهای دیگر مورد استفاده قرار می گیرد. مجالس عروسی و شادمانی، محافل انس، ارکستر سازهای ملی آذربایجان، ارکسترهای مختلط، ارکسترهای سمفونیک، اپرا و باله از عرصه های حضور این ساز هستند.
جنس و مواد به کاررفته در ساختمان تارآذربایجانی
کاسه طنینی : چوب های توت، گردو
دسته : چوب گردو
پوست: پوست دل (قلب) گاو
گوشی ها: چوب های گردو، جنگلی، آرموت
شیطانک اصلی و شیطانک سیم باس (یکپارچه) : شاخ گاو ماده، استخوان قلم پای شتر
شیطانک های سیم های زنگ: میخ های فولادی
سیم گیر: شاخ، آلیاژهای برنج و آلومینیم
خرک: شاخ گاو ماده، استخوان قلم پای شتر، مواد مصنوعی
وترهای مضاعف گروه اول (وترهای اول و دوم) : سیم فولادی سفید 18/0 تا 22/0
وترهای مضاعف گروه دوم (وترهای سوم و چهارم) : سیم برنزی زرد 18/0 تا 22/0 و یا 0/25 تا 0/20
وتر پنجم: سیم فولادی سفید 18/0 تا 22/0
وتر ششم: سیم فولادی سفید با روکش نایلونی 36/0 یا سیم برنزی با روکش فنری
سیم باس: سیم فولادی سفید با روکش فنری 50/0