رباب از سازهای قدیمی ایران است که امروزه فقط در شمال بلوچستان، سیستان، افغانستان و تاحدودی پاکستان و تاجیکستان رواج دارد. رباب از خانواده سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقیّد است که با مضراب نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد.
ویژگی های ظاهری و ساختمان رباب هجده تار
رباب هجده تار، بدنه ای کشیده و بلند و دسته ای کوتاه دارد و بخش عمده آن، یعنی کاسه طنینی دو قسمتی، دسته، سرپنجه و گاه تاج، یکپارچه است. روی قسمت پایینی کاسه که بزرگتر است با پوست پوشانده می شود و روی دهانه کاسه بالایی و دسته که به هم متصل هستند صفحه چوبی قرار دارد. داخل دسته خالی و فضای داخلی آن به کاسه دو قسمتی متصل است. دو قسمت کاسه نیز از داخل به هم مربوط اند. دو گروه گوشی های وتر های فرعی )واخوان ها) در قسمت جانبی کاسه قرار گرفته اند. به این ترتیب رباب دو گروه وتر اصلی و واخوان دارد. روی وترهای اصلی مضراب نواخته می شود و وترهای واخوان از ارتعاش وترهای اصلی به صدا درمی آیند. وترهای اصلی از روی خرک و وترهای واخوان از سوراخ های ایجاد شده در بدنه خرک عبور می کنند. روی دسته کوتاه و ضخیم رباب سهیا چهار (و گاه بیشتر بسته می شود، اما حدود اجرایی رباب فراتر از این دستان هاست. تعداد وترهای اصلی 6 و تعداد وترهای واخوان 12 تا 13 عدد است.
کوک رباب هجده تار
الف _ کوک وترهای اصلی
ب ـ کوک وترهای فرعی (واخوان ها)
دستان بندی رباب هجده تار
دستان بندی رباب ـ موسی زنگشاهی (زاهدان)
تکنیک های اجرایی رباب هجده تار
بم بودن صدا و ساختمان رباب باعث می شود تکنیک های اجرایی آن زیاد پیچیده نباشد. مضراب های تَک راست، تَک چپ، ریز و دُراب از مهم ترین تکنیک های دست راست هستند و ویبراسیون عرضی، ویبراسیون طولی (به ندرت)، گلیساندو، کندن و پنجه کاری، از تکنیک های عمده دست چپ محسوب می شوند.
موارد و نوع استفاده رباب هجده تار
از رباب در تک نوازی و گروه نوازی استفاده می شود. در همنوازی، یک تا دو رباب همراه با دیگر سازهای بلوچی حضور دارند. از این ساز در موقعیت های مختلفی چون مجالس عروسی، محافل ذکر دراویش صاحبان، آیین موسیقی درمانی گواتی و … استفاده می کنند.
جنس و مواد به کار رفته در ساختمان رباب هجده تار
کاسه طنینی دوقسمتی، دسته و سرپنجه به صورت یکپارچه : چوب توت
صفحه : چوب توت
پوست : پوست آهو
گوشی ها : چوب توت
شیطانک : چوب توت
سیم گیر: چوب های مختلف، میخ فلزی
خرک : شاخ آهو، چوب
دستان ها : زه، سیم نایلونی، نخ نسوز
وترها : وترهای اصلی شماره 1 ،2 و 3 سیم نایلونی نازک
وتر شماره 4 سیم نایلونی ضخیم
وتر شماره 5 و6 سیم فولادی 18/0
مضراب : شاخ آهو، پلاستیک، پیش (برگ نخل وحش(