دَف، پوست صدایی یک طرفه (یک طرف باز) با بدنه قاب آن غالبا گرد و به ندرت چند ضلعی است و در اندازه های مختلف و کاربردهای گوناگون دیده می شود. ویژگی های ظاهری و ساختاری همه دف ها در مجموع یکسان اند و اختلافشان در اندازه، داشتن یا نداشتن زنجیر، حلقه، زنگ و زنگوله، جنس و مواد به کار رفته در ساختمان آنها و نوع کاربرد و موقعیت فرهنگیشان است. این پوست صدا در مناطق مختلف با نام های گوناگونی شناخته می شود و متداول ترین نام برای سازهای این گروه دَف یا دَپ و دایره است.
از نظر ما با وجود شباهت دف و دایره، این سازها به خاطر تفاوت در اندازه، ویژگی های ظاهری و از همه مهم تر، رنگ و جنس صدا و کارکرد و تکنیک های اجرایی سازهای مستقلی محسوب می شوند. نه دایره زیرمجموعه دف است و نه دف زیرمجموعه دایره . حتی خود دایره ها نیز در نواحی مختلف ایران گاه از نظر شکل، اندازه و تکنیک های اجرایی با یکدیگر تفاوت دارند. اگرچه دف از گذشته تا به امروز در موسیقی ایران و در نواحی مختلف حضوری چشمگیر داشته است، اما تعلّق آن به کردستان ـ حداقل پس از تأسیس طریقت قادریه توسط شیخ عبدالقادر گیلانی در نیمه دوم قرن هشتم قمری و استفاده خاص پیروان این سلسله از این ساز ـ در مقایسه با نواحی دیگر ایران بارزتر است.
ویژگی های ظاهری و ساختاری دف کردستان
دف، بدنه استوانه ای کوتاه و قاب مانند از جنس چوب دارد که بر یک طرف آن پوست کشیده اند. از آنجا که ارتفاع این بدنه کم است گروه دف ها و دایره ها را پوست صداهای دارای قاب می نامند. در ساخت دف، دو قاب آن به صورت «فارسی بُر» روی هم قرار می گیرند و کلاف گِرد دف به وجود می آید. ضخامت لبه بیرونی قاب را از یک و نیم سانتی متر به دو تا سه میلی متر کاهش می دهند و پوست را روی این لبه می کشند و آن را با چسب یا سریش و تعدادی میخ فلزی بر دهانه دف محکم می کنند. در لبه داخلی قاب نیز در فاصله معیّن حلقه های زنجیر آویزان می شود.
تکنیک های اجرایی دف
دف را با دست چپ می گیرند و با پنچ انگشت دست راست و چهار انگشت دست چپ می نوازند. دست راست در نواختن دف نقش اصلی را برعهده دارد. در روش های جدید دف نوازی، پوست دف به سه منطقه صوتی مرکزی، میانه و کناره تقسیم می شود و هر منطقه ویژگی صوتی خاص خود را دارد. اجرا در منطقه مرکزی، (صدای دُم یا تُم)، اجرا در منطقه میانه وکناره (صدای تَق، تَک یا بَک) انواع ریز، دست بَست و اشاره و ضرابی (انواعی از پِلنگ( از مهم ترین تکنیک های اجرایی دست راست هستند و اجرا در منطقه میانه و کناره، اجرای انواع ریز(توپُر، سَرَندی و … ) چپ ریز (با لرزاندن دف توسط دست چپ و به صدا درآوردن حلقه ها)، حرکت دادن دف به بالا و پایین، چپ و راست و جلو و عقب و نواختن در حالت افقی (خوابیده) که هرکدام از نظر نوع برخورد حلقه ها به پوست و بدنه متفاوت اند و صداهای مختلفی ایجاد می کنند. از مهم ترین تکنیک های دست چپ محسوب می شوند.
موارد و نوع استفاده دف
دف، ساز عرفانی و قابل احترام در اجرای مراسم ذکر و سماع درویشان به ویژه طریقت قادریه در کردستان است. در برخی مناطق ایران نیز که پیروان این طریقت یا طریقت های دیگر مانند نقشبندیه، خاکسار، نعمت اللهیه و … حضور دارند، از دف در مراسم ذکر سماع استفاده می شود. در چند دهه گذشته دف از تکیه ها و خانقاه ها پافراتر نهاده و به عنوان سازی با قابلیت های اجرایی زیاد و صدادهی قوی و درخشان در گروه های مختلف موسیقی حضور یافته و همین امر باعث شکل گیری تکنیک های جدیدی در نواختن دف شده است. امروزه به جز تکیه ها و خانقاه های کردستان و برخی نواحی دیگر، از دف در گروه سازهای کلاسیک ایرانی، گروه سازهای کوبه ای، گروه های دف و حتی گروه های اجراکننده موسیقی پاپ نیز استفاده می کنند.
جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دف
بدنه (قاب) : چوب های تاک (بهترین چوب)، بید، چنار، نارنج و به ندرت گردو
پوست : پوست های بز، میش، آهو، گوسفند، بزکوهی و یا پلاستیک (در نمونه های جدید(
حلقه ها : فلزات برنج، مس، آهن گُل
میخ ها : فلزات آهن، برنج، مس و نیز چوب (در قدیم(
