تنبور نام باستانی سازهای مضرابی خانواده دو تار و از سازهای قدیمی ایران و ساز آیینی و مذهبی سلسله یارسان در غرب ایران است. تنبور از معدود سازهای رایج در ایران است که مقدس شمرده می شود. حوزه اصلی رواج تنبور، استان کرمانشاه، به ویژه دو منطقه گوران و صحنه و بخش هایی از استان لرستان است. تنبور از خانواده ساز های زهی (زخمه ای) مقیّد است که با انگشتان دست نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد.
ویژگی های ظاهری و ساختاری تنبور
تنبوردارای کاسه طنینی یکپارچه یا ترکه ای به شکل تقریبا نیمه گلابی است و روی دهانه کاسه آن صفحه چوبی قرار می گیرد.کاسه طنینی با رابطی به نام گلویی به دسته ای نسبتاً طویل متصل است که دستان ها روی آن بسته می شوند. تنبور در اصل دو وتر دارد، اما از چند دهه گذشته آن را معمولاً با سه وتر می نوازند (وتر اول مضاعف شده است). به همین دلیل تنبورهای قدیمی دو وتر و دو گوشی، و تنبورهای جدید سه وتر و سه گوشی دارند. سیم گیر، خرک و شیطانک از دیگر اجزای ساختمانی تنبور محسوب می شوند.
کوک تنبور
تنبور کوک های مختلفی دارد، اما شاخص ترین و متداول ترین آنها دو نمونه زیرند :
دستان بندی تنبور _ سیدامرالله شاه ابراهیمی (صحنه)
تکنیک های اجرایی تنبور
مضراب شُر، پس شُر، پیش شُر، شُرمتوالی، راست با پنجه، راست با سبابه، چپ با سبابه، راست ـ چپ با سبابه، چپ ـ راست با سبابه، چپ با دو تَک، ریزو دُرّاب از مهم ترین تکنیک های دست راست، و ویبراسیون عرضی، ویبراسیون طولی، کندن و پنجه کاری، از تکنیک های عمده دست چپ در تنبور هستند.
موارد و نوع استفاده تنبور
مهم ترین مورد استفاده تنبور، همراهی ذکرها و مقام های مذهبی در مجالس ذکر سلسه پارسیان است. از تنبور در موقعیت های دیگری چون زیارتگاه های یارسان، مجالس سوگواری، مجالس انس و گاه مجالس شادمانی نیز استفاده می شود. امروزه گروه هایی متشکل از چند تنبور تشکیل شده اند و از این ساز در ترکیب با بعضی سازهای ایرانی نیز استفاده می شود.
جنس و مواد به کاررفته در ساختمان تنبور
کاسه طنینی و صفحه : چوب توت
کاسه دسته : چوب گردو، گاه چوب چنار موج یا چوب زردآلو
گلویی : چوب توت، گردو
سیم گیر : شاخ بزکوهی، انواع چوب
شیطانک : شاخ بزکوهی، انواع چوب های سخت
خرک : چوب های شمشاد، گردو، فوفل
گوشی ها : چوب های بید (در قدیم)، توت و گردو
وترها : ابریشم خام یا زه (در قدیم)، سیم فولادی سفید، مس، برنج 18/0
دستان ها : زه
