تار آذربایجانی ، آذربایجان شرقی

تار آذربایجانی ، آذربایجان شرقی

تار آذربایجانی مهم ترین ساز در اجرای مقامات آذزبایجان است. مقامات مجموعه ای منظم و نسبتاً مدوّن از نغمه ها، مقام ها و گوشه های مختلف است که به ردیف دستگاهی موسیقی ایران شبیه و می توان گفت با ردیف موسیقی فارسی ریشه های مشترک دارد.

بر اساس برخی مدارک، تار آذربایجانی حاصل تغییراتی است که روی تار پنج سیم فارسی ایجاد شده اند. تار فارسی حداقل در قرن هجدهم میلادی در ارمنستان، آذربایجان، قفقاز و تاجیکستان که در گذشته در قلمرو سیاسی ایران قرار داشتند رایج بود و در همین قرن، نوازنده و موسیقی دانی به نام میرزا صادق اسداغلو (صادق جان) در شهر شوشا در ناحیه قره باغ که امروزه در جمهوری آذربایجان واقع است تار آذربایجانی را با ایجاد تغییراتی روی تار فارسی به وجود آورد. تار آذربایجانی از خانواده سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقیّد است که با مضراب نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد.

ویژگی های ظاهری و ساختاری تار آذربایجانی

کاسه طنینی تار آذربایجانی مانند تار فارسی از دو قسمت کاسه بزرگ و کاسه کوچک یا نقاره تشکیل شده است. و در مقایسه با تار فارسی، کوچک تر و کم حجم تر، و پشت آن بر خلاف تار فارسی نسبتاً صاف و تخت است. حجم کمتر و تخت بودن پشت کاسه این امکان را به نوازنده می دهد تا آن را هنگام نواختن به راحتی روی سینه خود قرار دهد.

دهانه کاسه و نقاره در مقایسه با تار فارسی بازتر است و روی آنها پوست کشیده می شود. دسته ساز در زایده کوتاهی که از نقاره خارج شده است فرو می رود.

روی دسته 22 تا 24 دستان بسته می شوند و در انتهای آن سرپنجه قرار دارد که محل گوشی هاست. در سرپنجه 9 گوشی وجود دارد (6 گوشی بزرگ و 3 گوشی کوچک) . تار آذربایجانی 11 وتر دارد که 6 وتر آن، وترهای اصلی هستند. چهار وتر به سیم های زنگ (جینگنه) معروف هستند که دو به دو، به صورت همصدا کوک می شوند و هر دو وتر به یک گوشی متصل اند. بنابراین برای چهار سیم زنگ، 2 گوشی وجود دارد. تنها گوشی باقی مانده مربوط به سیم باس است. 6 وتر اصلی در سه گروه دوتایی با  نام های سفید، زرد و بم تقسیم می شوند. این ساز 4 شیطانک دارد که اولی شیطانک اصلی است و در محل اتصال دسته به سرپنجه قرار دارد و از روی آن 6 وتر اصلی عبور می کنند. دومی شیطانک فرعی سیم باس است که به شیطانک اصلی متصل است. دو شیطانک فرعی دیگر، محل عبور سیم های زنگ هستند. مضراب تار آذربایجانی قطعه ای از جنس شاخ گاو میش یا مواد مصنوعی است که بر خلاف تار فارسی فاقد موم است.

تار آذربایجانی ، آذربایجان شرقی

کوک تار آذربایجانی

این ساز بر مبنای دیاپازون کوک می شود، ام مختلف متفاوت است:

الف ـ در همراهی با ارکستر سمفونیک، پیانو و سایر سازهای غربی، وترهای مضاعف ردیف اول، «دو» کوک می شوند.

ب ـ در همراهی با ارکستر سازهای ملی آذربایجان، وترهای مضاعف ردیف اول، «سی» کوک می شوند.

ج ـ گاه در همراهی با ارکستر و خوانندگان اپرا، وترهای مضاعف ردیف اول، «ال» کوک می شوند.

د ـ در همراهی با خواننده در اجرای سنتی مقامات، وترهای مضاعف ردیف اول بنا به وسعت صدای خواننده، «سی» ، «سی بمل» یا « ال»کوک می شوند.

تار آذربایجانی برای اجرای مقامات به صورت های مختلفی کوک می شود که برخی از آنها به شرح زیرند:

برای بیات شیراز و راست

تار آذربایجانی ، آذربایجان شرقی

برای ماهور «دو»، چهارگاه «دو»، شور «سُل»، شوشتر «دو»، رُهاب «سل»، حجاز، کُردشهناز (شعبه ای از شور «دو») قطار . ..

تار آذربایجانی ، آذربایجان شرقی

«سل»، حجاز، کُردشهناز (شعبه ای از شور «دو») قطار . ..

برای شور «سُل» و اُرتاماهور«فا»

از کوک های دیگری هم برای اجرای مقامات و شعبه های مختلف استفاده می شود که از ذکر همه آنها صرف نظر می کنیم.

دستان بندی تارآذربایجانی

دستان بندی تارآذربایجانی ــ حبیب صیرفی (تبریز)

تار آذربایجانی ، آذربایجان شرقی

تکنیک های اجرایی تار آذربایجانی

تکنیک های اجرایی تار آذربایجانی: در آذربایجان، تک نوازان تار از اهمیت بسیار برخوردارند. ساختمان و امکانات اجرایی این ساز نوازندگان آن را مجبور کرده است تکنیک های اجرایی دشواری را بیاموزند. در میان سازهای متداول در موسیقی آذربایجان، رپرتوار تار از همه گسترده تر است و وجود رپرتوار مکتوب برای این ساز باعث شده است اغلب تکنیک های اجرایی، نشانه های خاص و تعریف شده داشته باشند. مهمترین تکنیک های دست راست در تار آذربایجانی عبارت اند از: اوست مضراب (مضراب رو یا بالا)، اَت مضراب (مضراب زیر یا پایین) روخت(تریمول،ریز)، دویمّه مضراب، سانتور مضراب )قایتاقی مضراب)، قاشیق مضراب، عاشیق سیاقی مضراب، خراش، دُرّاب، شَلال و قوشامضراب.

مهمترین تکنیک های دست چپ نیز در تار آذربایجانی عبارت اند از: لال بارماق، دارتماسیم (کندن، پنجه کاری)، تکیه، گلیساندو، اجرای چند صدا در یک زمان، استفاده از انگشت اول به عنوان شیطانک موقت، ویبراسیون طولی، ویبراسیون عرضی (درشت و ریز) و ویبراسیون با لرزندان کاسه طنینی در بغل (خوم تار). به دلیل وجود سیم باس و سیم های زنگ در این ساز، از انگشت شست دست چپ نمیتوان در انگشت گذاری استفاده کرد.

موارد و نوع استفاده تار آذربایجانی

تار آذربایجانی مهمترین و اصلی ترین ساز در اجرای مُقامات و دستگاه های موسیقی آذربایجان است که هم در همراهی آواز، هم به صورت تک نوازی و هم همراه با سازهای دیگر مورد استفاده قرار می گیرد. مجالس عروسی و شادمانی، محافل انس، ارکستر سازهای ملی آذربایجان، ارکسترهای مختلط، ارکسترهای سمفونیک، اپرا و باله از عرصه های حضور این ساز هستند.

جنس و مواد به کاررفته در ساختمان تارآذربایجانی

کاسه طنینی : چوب های توت، گردو

دسته : چوب گردو

پوست: پوست دل (قلب) گاو

گوشی ها: چوب های گردو، جنگلی، آرموت

شیطانک اصلی و شیطانک سیم باس (یکپارچه) : شاخ گاو ماده، استخوان قلم پای شتر

شیطانک های سیم های زنگ: میخ های فولادی

سیم گیر: شاخ، آلیاژهای برنج و آلومینیم

خرک: شاخ گاو ماده، استخوان قلم پای شتر، مواد مصنوعی

وترهای مضاعف گروه اول (وترهای اول و دوم) : سیم فولادی سفید 18/0 تا 22/0

وترهای مضاعف گروه دوم (وترهای سوم و چهارم) : سیم برنزی زرد 18/0 تا 22/0 و یا 0/25 تا 0/20

وتر پنجم: سیم فولادی سفید 18/0 تا 22/0

وتر ششم: سیم فولادی سفید با روکش نایلونی 36/0 یا سیم برنزی با روکش فنری

سیم باس: سیم فولادی سفید با روکش فنری 50/0

رباب ، آشنایی با ساز رباب

رباب ، آشنایی با ساز رباب

رُباب یا رَباب از ساز های زهی مضرابی (زخمه ای) مقید است که در ساخت آن، چوب، پوست، زه یا نخ نایلون به کار می روند و یکی از قدیمی ترین سازهای نواحی ایران است که رد آن در ادبیات، حجاری ها و حکاکی بر روی ظروف از قدیم دیده شده است. رباب به صورتی که امروزه در گروه نوازی شهرها متداول است سازی ست که غالبا ً از چوب گردو یا توت و چوب های سخت دیگر ساخته می شود تمام و اجزای اصلی آن عبارت اند از کاسه، سینه، دسته، سرپنجه و برخی اجزای کوچک تر. معمولاً قسمت های رباب از چوب یک تکه ساخته می شوند.

در طی قرون، ساختار این ساز و نوع استفاده آن تغییرات فراوانی کرده است. در بعضی نواحی آن را به صورت عمودی در دست می گیرند (مانند کمانچه) و با کمانه (آرشه) وترها را به صدا درمی آورند. درگروه نوازی های مراکز شهرها آن را به صورت افقی روی زانو می گذارند (مانند عود و تار) و با مضراب می نوازند. انواع رباب در برخی نواحی ایران و دیگر کشورهای هم جوار متداول اند. این ساز از حدود نیم قرن پیش در گروه نوازی های سازهای ملی ، مورد استفاده قرار گرفته است.

کاسه طنینی

کاسه طنینی شامل دو قسمت کاسه و سینه است کاسه، توخالی و بزرگ تر است و بر دهانه آن پوست کشیده می شود و خرک روی پوست قرار می گیرد. در دو طرف بالای این کاسه که به سمت سینه می رود، دو فرورفتگی وجود دارند که باعث می شوند کاسه دو قسمتی به نظر آید. در ساخت برخی رباب ها این دو فرورفتگی کمی بالاتر، بین کاسه و سینه ایجاد شده اند.

رباب ، آشنایی با ساز رباب

سینه

سینه جعبه ای ست توخالی و تقریبا مثلثی شکل به طول تقریبی کاسه ساز که از یک طرف هم عرض کاسه در محل اتصال، و از یک طرف هم عرض دسته در محل اتصال به سرپنجه است. سطح سینه با صفحه ای چوبی که تراش نازکی (حدود چند میلی متر) خورده، پوشیده شده است. در نوع شهری رباب چون از وترهای واخوان استفاده نمی شود گوشی های کوچک سطح جانبی آن تزیینی به نظر می رسند و سوراخ های آن که برای عبور وترهای واخوان ایجاد شده اند به خاطر خروج بهتر صدا از جعبه طنینی باز می مانند. برای اطلاع از مشخصات وترهای واخوان رباب در نواحی ایران باید به انواع محلی رباب مراجعه شود.

رباب ، آشنایی با ساز رباب

دسته

دسته رباب کوتاه و ادامه چوب سینه است و به صورت هرم به سرپنجه می رسد. تعداد چهار دستان برآن بسته می شوند و غالباً تزییناتی با استخوان که در ادامه سینه است بر روی ان دیده می شود.

رباب ، آشنایی با ساز رباب

سر پنجه

جعبه کوچک تو خالی، در ابتدای طول دسته و محل قرار گرفتن یک سر وترهای اصلی و گوشی هاست. سرپنجه را کمی متمایل به طرف عقب می سازند و شش گوشی به تعداد وترهای رباب (در هر طرف سه گوشی) در طرفین آن قرار دارند. اگر در ساخت انتهای سرپنجه شکل ها و حالت های تزیینی به کار روند آن را صُراحی می نامند.

پوست

پوست روی کاسه رباب معمولاً کلفت تر از سازهای مشابه است (قسمت ضخیم تر پوست گوسفند یا گاو) زیرا استفاده از وترهای ضخیم تر و دسته کوتاه، فشار زیادی بر خرک و پوست وارد می کند.

خرک

قطعه چوب یا استخوان کوچکی از جنس شاخ به طول تقریبی 6 سانتی متر است که با دو پایه کوچک خود روی پوست کاسه قرار می گیرد و وترها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می کنند. برای صدادهی بهتر باید مضراب را کمی دورتر از خرک نزدیک به سینه ساز بر وترها فرود آورد.

گوشی ها

رباب 6 عددگوشی از جنس چوب، به تعداد وترهای ساز و به صورت میخ سر پهن دارد که قسمت پهن هر گوشی برای کوک کردن ساز در دست نوازنده به چپ و راست گردانده می شود و قسمت باریک تر آن داخل فضای خالی سرپنجه قرار می گیرد و یک سر هر وتر به یک گوشی بسته می شود.

دستان ها

تعداد متفاوتی دستان (معمولاً 4 دستان) از جنس زه (روده تابیده چهارپایان) یا نخ نایلون روی دسته رباب بسته می شود.

شیطانک

قطعه استخوان باریک و کم ارتفاعی به عرض دسته ساز است که بین دسته و سرپنجه قرار دارد و وترها برای بسته شدن به گوشی ها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می کنند.

سیم گیر

 قطعه ای ست کوچک و معمولاً از فلز (برنج) که در انتهای کاسه نصب می شود و گره وترها به آن بسته می شوند.

رباب ، آشنایی با ساز رباب

تعداد و جنس وترها

رباب دارای 6 وتر اصلی است که دو به دو، با یکدیگر هم صدا کوک می شوند. جنس وترها به صورت سنتی از زه (روده تابیده) یا نخ ابریشم تابیده بوده است اما امروزه از وترهای گیتار که صدادهی بهتری دارند استفاده می شود. وترهای اول و دوم، نایلون بدون روکش دارند؛ وترهای سوم و چهارم فلزی روکش دارند و وترهای پنجم و ششم با ضخامت بیشتر، فلزی روکش دار هستند. گاهی از وتر هفتم نیز به عنوان واخوان استفاده می شود که آن هم فلزی روکش دار است و در این صورت، هفت گوشی روی سرپنجه گذاشته می شوند. در مقام های مختلف موسیقی ملی ایران کوک وترهای پنجم و ششم متغیر است و تمام فواصل موسیقی ایرانی در  میدان صدادهی رباب قابل اجرا هستند.

وسعت

وسعت معمول صدای رباب حدود یک اکتاو و نیم است.

نت نویسی

برای رباب، به منظور آسان تر خواندن نت ها، با کلید سُل خط دوم حامل نت نویسی می شود ولی چون صدادهی حقیقی یک اکتاو بم تر از آن است بهتر است از کلید فا خط چهارم حامل استفاده شود.

مضراب

قطعه کوچکی ست به طول تقریبی 4 و عرض یک سانتی متر از شاه پر پرندگان بزرگ و یا نایلون نرم. برای انگشت گذاری در رباب، به ترتیب انگشت سبابه، شماره یک، انگشت وسط، شماره دو، انگشت انگشتری، شماره شماره سه و انگشت کوچک، شماره چهار نوشته می شود. از رباب بیشتر برای تأمین صدای بم در گروه نوازی های سازهای ملی استفاده می شود.

رباب ، آشنایی با ساز رباب

ویژگی های دیگر رباب

در رباب دو صدای همزمان و نیز سه صدای همزمان، اگر یک نت، دست باز باشد به صورت آکورد و یا خراش (آرپژ) قابل اجرا هستند.

 علایم مربوط به مضراب گذاری، انگشت گذاری، ریز و دیگر حالت ها و حرکات مانند این علایم در تار هستند.

به دلیل وجود وتر های ضخیم و صدای بم ساز و امتداد کم دامنه وتی در رباب اجرای بعضی حالت ها معمول نیست، مانند استفاده از نت های کوچک تزیینی (تکیه)، کنده کاری، استاکوتو و گلیساندو.

قیچک ، معرفی قیچک ساز ایرانی

قیچک ، معرفی قیچک ساز ایرانی

قیچک از سازهای زهی آرشه ای مقید است که در ساخت آن، چوب پوست و فلز به کار می روند.

 این ساز در موسیقی نواحی مختلف ایران استفاده می شود و طی نیم قرن گذشته با تغییراتی مختصر در گروه نوازی سازهای ملی نیز متداول شده است که آن را قیچک شهری می نامند. هنگام نوازندگی، قیچک را نشسته به صورت عمودی با دست چپ نگه می دارند و با دست راست آرشه را به صورت افقی، در حرکات رفت و برگشت، بر سیم های آن می کشند. طول این ساز حدود 56 سانتی متر است و اجزای اصلی آن عبارت اند از کاسه، دسته و سرپنجه.

کاسه طنینی

بدنه اصلی قیچک از چوب یک تکه و معمولاً گردو، توت یا چوب های محکم دیگر ساخته می شود. کاسه طنینی، حجیم است و دو فرورفتگی بزرگ در طرفین، آن را به دو قسمت بزرگ تر و کوچک تر تقسیم می کند. قسمت کوچک تر در پایین ساز قرار دارد و بر دهانه آن پوست کشیده می شود و خرک روی پوست قرار می گیرد. دهانه قسمت بزرگ تر باز است و دسته تا روی نیمی دهانه از این قسمت ادامه می یابد.

قیچک ، معرفی قیچک ساز ایرانی

دسته

جنس دسته قیچک از همان چوب بدنه است که به صورت یک تکه با بدنه تراشیده می شود. دسته این ساز کوتاه است و از یک طرف قسمت بزرگ تر کاسه و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است. قیچک فاقد دستان بندی است و تمام فواصل موسیقی ملی (پرده، نیم پرده و ربع پرده) روی آن قابل اجرا هستند.

سرپنجه

جعبه ی کوچک تو خالی ست از جنس چوب و در ابتدای طول دسته که مجموعاً چهار گوشی، به تعداد سیم ها، دوبه دو، در طرفین سرپنجه قرار دارند و در انتها، تاج قیچک است با خمیدگی رو به عقب که از همان جنس چوب دسته است..

قیچک ، معرفی قیچک ساز ایرانی

گوشی ها

قیچک 4 عدد گوشی از جنس چوب، به تعداد سیم های ساز و به صورت میخ سر پهن دارد که دو به دو، در طرفین سرپنجه قرار دارند. هر سیم در داخل جعبه سرپنجه به انتهای باریک تر گوشی بسته می شود قسمت پهن تر گوشی بسته می شود. قسمت پهن تر گوشی، بیرون از جعبه سر پنجه قرار دارد و با دست چپ نوازنده برای کوک کردن ساز، به راست و چپ گردانده می شود.

قیچک ، معرفی قیچک ساز ایرانی

سیم گیر

قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی ست به عرض دسته ساز که بین سرپنجه و دسته قرار دارد و سیم ها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می کنند و به طرف گوشی ها می روند

خرک

خرک قیچک از جنس چوب و گاه استخوان به ارتفاع تقریبی 2 سانتی متر است که با دو پایه کوچک خود روی پوست کاسه کوچک تر قرار می گیرد و سیم ها از روی شیارهای آن عبور می کنند.

سیم گیر

قطعه ای ست کوچک از جنس چوب یا فلز که در انتهای بدنه کاسه نصب و یک سر گره دار سیم به آن بسته می شود.

تعداد و جنس سیمها

قیچک دارای 4 سیم از جنس فلز است که چهارمین سیم، روکش دار و ضخیم تر است. طول سیم ها در قیچک معمولی از سیم گیر تا شیطانک حدود 33 سانتی متر است.

قیچک ، معرفی قیچک ساز ایرانی

وسعت

وسعت صدای قیچک معمولی حدود دواکتاو است که به علت عدم وجود دستان بندی، تمام فواصل موسیقی ملی (پرده، نیم پرده و ربع پرده) روی آن قابل اجرا هستند.

کوک سیم ها

کوک سیم های قیچک معمولی به صورت پنجم های پایین رونده است و کوک سیم های سوم و چهارم در مقام های مختلف قابل تغییر هستند.

قیچک ، معرفی قیچک ساز ایرانی

کلید نت نویسی

 نت نویسی قیچک معمولی و قیچک آلتو با کلید سُل خط دوم حامل، و برای قیچک باس با کلید فا خط چهارم است.

آرشه

در نوع محلی این ساز از کمانه (شبیه کمانه کمانچه) استفاده می شد اما امروزه از آرشه ویولن، و در نوع بزرگ تراین ساز (قیچک باس) از آرشه ویولن استفاده می شود. قیچک معمولی توانایی اجرای تک نوازی و گروه نوازی را دارد.

انواع دیگر قیچک

گذشته از انواع محلی قیچک، طی نیم قرن گذشته، به منظور تأمین صدای بم در گروه نوازی های سازهای محلی، قیچک آلتو و قیچک باس هم ساخته شده و مورد استفاده قرار گرفته اند. کوک سیم های قیچک آلتو با فواصل پنجم درست، و وسعت آن حدود دو اکتاو، و طول سیم ها حدود 37 سانتی متر است. کوک سیم های قیچک باس با فواصل پنجم درست، و وسعت آن حدود دو اکتاو، و طول سیم ها حدود 70 سانتی متر است. برای تسهیل و دقت در کوک کردن قیچک از «تاندون» استفاده می شود.

نی ، آشنایی با ساز ایرانی نی

نی ، آشنایی یا ساز ایرانی نی

نی، از سازهای بادی کهن و از جنس گیاه نی است که طول آن از شش گره و هفت بند تشکیل شده و به همین دلیل آن را نی «هفت بند» می گویند. هنگام نواختن، هوا از دهانه نی ی وارد می شود و با انگشت گذاری بر سوراخ ها و با تغییر فشار هوا، صداهای مختلف به وجود می آیند. نوازنده، نی را عمودی در دست می گیرد و دهانه آن را بین دو دندان جلو و یا بین لب ها قرار می دهد و در آن میدمد.  بخش زیادی از هوای دمیده شده، از سوراخ های باز نی خارج می شود و نوازنده با انگشت های هر دو دست، سوراخ ها را باز و بسته می کند. ممکن است نوازنده هنگام نواختن، دست راست را بالای دست چپ قرار دهد و برعکس. هنگام ساختن نی، روی گره ها را با نوار می پوشانند و بر سر دهانه و انتهای نی لوله استوانهای کوتاهی به طول تقریبی 7 سانتی متر و هم قطر ضخامت نی، از فلز برنج قرار می دهند. طول نی حدود 30 تا 65 سانتی متر و قطر آن حدود 5/1 تا 3 سانتی متر است و تعداد 5 سوراخ در طرف طول جلو و یک سوراخ در قسمت عقب نی ایجاد می کنند. هرچه ساز باریک تر و کوتاه تر باشد صدای آن زیرتر و برعکس. نی در اندازه های مختلف تهیه می شود و ساز تک نوازی است و نمی توان آن را کوک کرد. از آنجایی که بدنه اصلی این ساز در طبیعت رشد می کند. دو نی کاملاً از هر جهت همسان، کمتر به دست می آید و به همین دلیل، با انتخاب طول و قطر آن، از هر پرده ای می توان نی داشت.

وسعت

وسعت معمول صدای نی حدود دو اکتاو و نیم است. مثال های زیر برای نی منطبق با دیاپازون است که به طور طبیعی فاقد صدای «سی» روی خط سوم حامل است. وسعت نی به چهار منطقه صوتی، شامل صدای بم و بم نرم، صدای اوج، صدای غیث و صدای ذیل (پس غیث) تقسیم می شود : 

     منطقه صدای بم و بم نرم

 

     منطقه صدای اوج

 

     منطقه صدای غیث

 

    منطقه صدای ذیل (پس غیث)

 

تمام فواصل موسیقی ملی با نی قابل اجرا هستند اما چون در هر نوع نی، یک یا دو صدا وجود ندارد این فواصل را به سختی می توان اجرا کرد. بهترین میدان صدادهی نی حدود دو اکتاو از منطقه صوتی وسط است.

 

انگشت گذاری

سوراخ های پنج گانه روی نی از پایین به بالا شماره گذاری می شوند. اگر از پایین به بالا، اول دست چپ و بعد دست راست قرار بگیرد انگشت کوچک دست چپ، شماره یک و آزاد است، یعنی وظیفه اجرایی ندارد. انگشت دوم روی سوراخ اول، انگشت سوم(میانی) بین سوراخ های اول و دوم که حکم تکیه گاه را دارد، انگشت چهارم (سبابه) روی سوراخ دوم و انگشت شست، پشت نی به حالت تکیه گاه قرار می گیرد.

انگشت اول (کوچک) دست راست نیز مانند همین انگشت در دست چپ آزاد است. انگشت دوم روی سوراخ سوم، انگشت سوم (میانی) روی سوراخ چهارم، انگشت چهارم (سبابه) روی سوراخ پنجم قرار می گیرد و سوراخ پشت نی که ششمین سوراخ است با انگشت شست دست راست گرفته می شود.

نی ، آشنایی یا ساز ایرانی نی

انواع نی

به علت ساختار طبیعی بدنه و عدم امکان کوک کردن آن می توان با توجه به بدنه تغییر طول و قطر لوله، از هر پرده ای نی داشت. به جز نی در کوک «دو» بقیه نی ها از سازهای انتقالی هستند. مثلاً نی در کوک «سیبمل» وقتی «دو» می زند «سی بمل» صدا می دهد، پس باید برای آن یک پرده بالاتر، یعنی «ر» نوشت تا صدای «دو» بدهد. یا برای نی در کوک «لا» که یک پرده و نیم پایین تر از دیاپازون است باید یک پرده و نیم بالاتر نت نویسی کرد تا دیاپازون صدا بدهد.

به طور کلی هر نی از نت شروع، صدای سوم کوچک خود را ندارند. مثلاً نی «فا» کوک، صدای »لا مبل»، نی «سل» کوک صدای«سی بمل» و نی «لا» کوک صدای «دو» را ندارند یا به سختی و در اکتاو قابل اجرا هستند. در نواختن نی نیز مانند دیگر سازهای بادی، بعد از کمی نوازندگی، به علت جریان گرم نفس در لوله، سطح صدا کمی بالا می رود، یعنی زیرتر می شود.

نی، سازی ست کهن و به همین صورت در تمام نواحی ایران معمول است و انواع دیگر آن را نیز با تفاوت هایی می توان مشاهده کرد، مانند نی انبان و بالابان.

نی هایی که از نواحی خشک به دست می آیند چوب محکم تری دارند و ترک نمی خورند.

نی از سازهایی ست که برای تک نوازی مناسب تر است ولی در گروه نوازی های سازهای ملی هم از آن استفاده می شود.

نی ، آشنایی یا ساز ایرانی نی

امکانات اجرایی نی

نوازندگی در صداهای بم نی، حجم بیشتر و در صداهای زیر حجم کمتری دارد.

اجرای تکیه ها، استاکاتو، و اخوان ها و آرپژهای کوتاه (در صورت نیاز) در این ساز به خوبی میسر است

 حالت های کیفی موسیقی با کم و زیاد کردن فشار دمیدن و حرکت مختصر انگشت ها بر روی سوراخ ها ایجاد می شوند.

بعضی فرم های موسیقی ایرانی، مانند انواع مثنوی، بهترین اجرایشان با این ساز است.

سه تار ، آشنایی با ساز سه تار

سه تار ، آشنایی با ساز سه تار

سه تار، از سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقید است که در ساخت آن از چوب، فلز و زه یا نخ نایلون استفاده می شود. سه تار را از خانواده تنبور دانسته اند و امروزه، در مقایسه، به تار نزدیک تر است و معمولاً نوازندگان تار با نواختن سه تار نیز آشنا هستند. این ساز را در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار می دهند به نحوی که دسته آن در طرف چپ و کاسه در طرف راست نوازنده ، قرار می گیرد. نوازنده سرانگشت های دست چپ را در طول دسته روی دستان ها حرکت می دهد و با ناخن انگشت سبابه دست راست به سیم ها زخمه می زند. سه تار را به علت سبکی وزن، ایستاده هم می توان نواخت.

کاسه طنینی

سه تار، از سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقید است که در ساخت آن از چوب، فلز و زه یا نخ نایلون استفاده می شود. سه تار را از خانواده تنبور دانسته اند و امروزه، در مقایسه، به تار نزدیک تر است و معمولاً نوازندگان تار با نواختن سه تار نیز آشنا هستند. این ساز را در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار می دهند به نحوی که دسته آن در طرف چپ و کاسه در طرف راست نوازنده ، قرار می گیرد. نوازنده سرانگشت های دست چپ را در طول دسته روی دستان ها حرکت می دهد و با ناخن انگشت سبابه دست راست به سیم ها زخمه می زند. سه تار را به علت سبکی وزن، ایستاده هم می توان نواخت.

سه تار ، آشنایی با ساز سه تار

صفحه رو

صفحه روی سه تار از جنس چوب است  و معمولاً سوراخ های کوچکی روی آن ایجاد می کنند که خروج صدا را از کاسه ممکن می سازند.

خرک

خرک نیز از جنس چوب و به طول تقریبی 4 سانتی متر و ارتفاع تقریبی 7 میلی متر است و سطح زیرین مسطح آن بر روی صفحه قرار می گیرد. روی خرک شیارهای کم عمقی ایجاد می کنند که سیم ها از روی آن ها عبور می کنند و از هم جدا نگه داشته می شوند..

سیم گیر

قطعه ای ست کوچک از جنس چوب و گاه استخوان که در انتهای بدنه کاسه نصب می شود و گره سیم ها به شیارهای روی آن می افتند.

سه تار ، آشنایی با ساز سه تار

دسته

دسته سه تار در مقایسه با کاسه آن باریک تراست و به صورت لوله توپر به قطر تقریبی 5/2 و طول 45 تا 50 سانتی متر از چوب ساخته می شود. روی دسته (که انگشت گذاری می شود) مسطح و پشت آن نیم دایره است و دستان ها در طول دسته بسته می شوند. دسته سه تار از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است. گاه برای زیبایی تزییناتی با استخوان در طول دسته صورت می گیرد

سه تار ، آشنایی با ساز سه تار

سرپنجه

سرپنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است که چهار عدد گوشی، دو به دو در طرفین آن قرار گرفته اند. گاه داخل سرپنجه را به طرف بیرون خالی می کنند و سیم ها مثل سیم های تار بسته می شوند. گاه نیز ممکن است سرپنجه در ادامه دسته توپر ساخته شود. در این صورت سیم ها به طرف بیرون سرپنچهبه دور گوشی ها بسته می شوند.

گوشی ها

گوشی ها از جنس چوب به صورت میخ سر پهن ساخته می شوند. انتهای گوشی که باریک تر است در قسمت توپر چوب سر پنجه فرو می رود و قسمت پهن گوشی که هنگام کوک کردن ساز توپ در دست چپ نوازنده به چپ و راست گردانده می شود. بیرون از سرپنجه است و سیم ها به دور انتهای باریک آن پیچیده می شوند. در این صورت بین دسته و سرپنجه، چند میلی متر بالاتر از شیطانک، زهی از جنس دستان ها چند دور روی سیم ها میبندند تا از جا به جا شدن آنها از روی شیطانک جلوگیری شود. همان طور که گفته شد در ساخت بعضی سه تارها توی جعبه سرپنجه را خالی می کنند و مثل تار، یک سر وتر را به انتهای گوشی که در جعبه سر پنجه قرار دارد متصل می کنند.

سه تار ، آشنایی با ساز سه تار

شیطانک

قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ارتفاع 4 میلی متر، با شیارهای کم عمق که بین دسته و سرپنجه قرار دارد و سیم ها هر یک از درون یکی از این شیارها می گذرند و به طرف گوشی می روند.

دستان ها

دستان بندی سه تار درست مانند تار، و جنس دستان ها از زه یا نخ نایلون است. سه تا نیز معمولاً 28 دستان دارد که در گروه های چهارتایی و سه تایی بسته می شوند (نگاه کنید به نمودار دستان بندی در تار)

تعداد و جنس سیم ها

سه تار دارای 4 سیم فلزی با ضخامت های مختلف است. می گویند سیم چهارم (بم) را درویشی سه تارنواز به نام مشتاق علی شاه به آن اضافه کرده است و نوازندگان قدیمی این سیم را به نام مشتاق می شناسند. قطر سیمهای اول و دوم 20/0، سیم زرد 22/0 و سیم بم 38/0 یا 36/0 است.

مضراب

سه تار را با ناخن انگشت سبابه دست راست می نوازند. گاه از ناخن مصنوعی و یا حلقه ای که زایده ای از جنس شاخ یا نایلون درون آن قرار دارد و در انگشت سبابه قرار می گیرد نیز استفاده می شود.

سه تار ، آشنایی با ساز سه تار

وسعت

وسعت معمول صدای سه تار نزدیک به سه اکتاو است.

کوک سیم ها

 کوک سیم ها برای نواختن مقام های موسیقی ملی می تواند متغیر باشد (به ویژه سیم های سوم و چهارم)

سه تار ، آشنایی با ساز سه تار

ویژگی های دیگر سه تار

در سه تار نیز از عالیم قراردادی خاصی برای مضراب زدن و اجرای دیگر حالت ها استفاده میشود (نگاه کنید به قسمت علایم معمول در تار) با این تفاوت که، برعکس تار، مضراب راست (∧) از پایین به طرف بالا، و مضراب چپ (∨) از بالا به طرف پایین نواخته می شوند.

سه تار نیز در تکنوازی و گروه نوازی استفاده می شود و از امکانات اجرایی تار برخوردار است.

دف ، معرفی ساز ایرانی دف

دف ، معرفی ساز ایرانی دف

دف از سازهای کوبه ای است که در ساخت آن از چوب، پوست و فلز استفاده می شود. کمانه یا بدنه این ساز دایره ای شکل و قطر دهانه آن حدود 60 سانتی متر است. در طول جدار داخلی کمانه، در فواصل معین، حلقه هایی فلزی نصب شده اند و بر یک طرف دهانه پوست کشیده شده است. این ساز را هنگام نواختن به طور عمودی، کمی مایل به سمت چپ بدن با دو دست می گیرند و با انگشت های هر دو دست به سطح پوست ضربه میزنند. دف علاوه بر استفاده در آیین های خاص عرفانی، امروزه در همراهی با سازهای دیگر و گروه نوازی نیز بسیار به کار میرود. بیشتر وزن دف بر روی دست چپ قرار می گیرد و با فشردن انگشت شست دست راست بر روی کمانه سنگین یساز را متعادل می سازند.

کمانه

طوقه چوبی دور دف را کمانه می گویند و ضخامت آن از طرف دهانه پوستدار حدود 2 تا 3 میلی متر و از طرف دهانه باز حدود یک و نیم سانتی متر، و عرض آن حدود 6 سانتی متر است.

 کمانه به دو صورت ساخته می شود :

الف)کمانۀ «دوکَمه» از چوبی به ضخامت یک و نیم سانتی متر تهیه می شود. دو سر چوب را طوری به یکدیگر متصل می کنند که به شکل دایره در می آید و از نظر وزن نسبت به انواع دیگر سبک تر است.

ب) کمانۀ «دوکَمه» از دو چوب به ضخامت های حدود نیم و عرض 6 سانتی متر که بر روی یکدیگر پرس شده اند ساخته می شود. این نوع کمانهاز نظر وزن سنگین تر از انواع دیگر و در مقابل فشار کشش پوست مقاوم تر است و تاب برنمی دارد.

پوست

پوست برای دف از پوست کهنه گوسفند، بز یا آهو که ضخامت آن در تمام نقاط یکسان است استفاده می شود.

انواع پوست های پلاستیکی هم اخیراً معمول شده اند که در مقابل رطوبت و حرارت مقاوم تر هستند و صدادهی آنها شفاف تر و قوی تر است و نوع غیرسنتی صدای دف را ارائه می دهند.

شستی

 روی کمانه از طرف دهانۀ باز، فرورفتگی کوچکی ایجاد می کنندکه محل استقرار انگشت شست دست چپ است و در ثابت نگه داشتن دف بر روی دست موثر است.

حلقه ها

در جدار داخلی کمانه قالب های کوچکی به فاصله یک سانتی متر از یکدیگر و فاصله 3 سانتی متر از پوست نصب شده اند که به هر یک از آنها حلقه هایی فلزی در دسته های چهارتایی آویخته شده اند و با حرکت دادن دف در جهت های مختلف، حلقه ها به پوست میخورند یا با نوعی حرکت دیگر، خود حلقه ها به صدا در می آیند.

گل میخ

برای محکم کردن پوست دف بر روی کمانه، پوست را در جدار بیرونی کمانه با میخ سر تخت (شبیه پونز) مهار می کنند که به آنها «گُل میخ» می گویند. در ساخت بعضی دف ها پوست را با چسب یا سریش روی جدار بیرونی کمانه می چسبانند.

دف ، معرفی ساز ایرانی دف

نت نویسی

در سال های اخیر در ایران متد نت نویسی و استفاده از حامل هایی با تعداد خطوط متفاوت برای این ساز ها متداول شده است.

برای نت نویسی دف به طور معمول از حامل چهارخطی استفاده می شود، به این صورت که اصوات بم ناحیه مرکزی پوست روی خط اول، ناحیه میانی پوست روی خط دوم و ناحیه کناری پوست که اصوات زیرتری تولید می کند روی خط سوم حامل علامت گذاری می شوند و خط چهارم، زمان استفاده از حلقه ها را نشان می دهد. نوشتار تئوری موسیقی در این ساز نیز به خط بین المللی ست. در متدهای مختلف دف نوازی نیز از علائم قراردادی خاصی برای حرکات دست ها و انگشت ها استفاده می شود.

دف ، معرفی ساز ایرانی دف

انواع هم خانواده

دایره : نوع کوچک تر و مجلسی دف را با همان ویژگی های ساخت و پوست و حلقه، دایره می گویند. قطر دهانه دایره حدود 35 سانتی متر است. دایره، در واقع، نوع بزمی در مقابل نوع آیینی دف است.

دایره زنگی : این ساز از کمانۀ چوبی دایره شکل به قطر به قطر تقریبی 25 سانتیمتر و عرض تقریبی 5 سانتی متر تشکیل شده و بر یک طرف دهانه دایره زنگی باز و بدون پوست هستند. در طول جدارکمانه و در فئاصل نزدیک، شکاف هایی ایجاد شده اند و داخل آنها سنج های مضاعف کوچکی نصب شده اند که با میله  ای باریک و فلزی که از سوراخ میان سنج ها عبور می کند به طرفین شکاف ها متصل هستند. صدای دایره زنگی از ضربه ای که با دست راست بر پوست وارد می شود و نیز از برخورد سنج ها به یکدیگر حاصل می شود. با تکان دادن این ساز نیز در مواقع معین می توان از صدای برخورد سنج ها استفاده کرد.

تمبک ، معرفی ساز تمبک

تمبک ، معرفی ساز تمبک

تمبک از سازهای کوبه ای است و اصطلاحاً گفته می شود. این ساز از چوب درخت گردو، افرا یا توت به صورت یک تکه، در دو قسمت «تنه» حجیم ترو «نفیر» باریک تر در اندازه های متفاوت ساخته می شود. طول تمبک از دهانۀ بزرگ تا دهانۀ کوچک معمولاً 44 سانتی متر است. هنگام نوازندگی، تمبک را افقی به صورتی که دهانۀ بزگتر رو به بیرون باشد روی ران پای چپ می گذارند و با دو دست بر پوست ضربه می زنند. اغلب اندازه تمبکی که در می رود بزرگتر و برای تکنوازی کوچکتر است.

دهانه بزرگ

قطر دهانۀ بزرگ که روی آن پوست کشیده می شود، در تمبک ارکستر، از بیرون 32 و از داخل 27 و ضخامت جدار آن 5/2 سانتی متر است که پس از پَخ زدن (نازک کردن) چوب نزدیک به پوست، این ضخامت به 2 میلی متر می رسد. در تمبک تکنوازی، قطر دهانۀ بزرگ دایره از بیرون 22 و از داخل 18 سانتی متر است. دهانۀ بزرگ باید دایرۀ کامل باشد تا صدا در تمام کناره یکسان باشد.

تمبک ، معرفی ساز تمبک

تنه

تنه به قسمت حجیم  تر تمبک گفته می شود که طول آن در تمبک ارکستر حدود 28 و در تمبک تکنوازی 18 سانتی متر و تا حدی محدب است و در عرض آن، شیار (عاج)هایی ایجاد می شوند که از لغزیدن تمبک هنگام نواختن جلوگیری می کنند. گاه هنگام نوازندگی با کشیدن ناخن یا حلقۀ انگشتر روی این شیارها صدای خاصی ایجاد می شود که مورد استفاده نوازندگان ماهر قرار می گیرد .این شیار ها را وقتی می توان ایجاد کرد که روی تنه با خاتم کاری و یا تزیینات دیگری پوشیده نشده باشد.

نفیر

نفیر یا گلو به قسمت باریکتر تمبک، بین تنه و دهانه کوچک می گویند که طول آن از تنه تا دهانۀ کوچک حدود 26 و قطر بیرونی آن حدود 18 سانتی متر است. تراش نفیر از بیرون، استوانه ای شکل و از داخل، مخروطی(شیپوری) است و دهانۀ کوچک تر شیپور به تنه متصل است.

تمبک ، معرفی ساز تمبک

دهانه کوچک

دهانه کوچک در ادامۀ نفیر قرار دارد که در واقع محل خروج صدای حاصل از ارتعاش پوست توسط ضربه های دو دست است و قطر آن در تمبک ارکستر 22 و در تمبک تکنوازی 18 سانتی متر است.

نت نویسی

نت نویسی برای تمبک معمولاً روی حامل سه خطی ست. به این ترتیب که ناحیۀ مرکزی پوست روی خط اول، ناحیۀ میانی روی خط دوم و ناحیۀ کناره پوست روی خط سوم علامت گذاری می شود. در نت نویسی تمبک گاه از حامل هایی با تعداد خطوط متفاوت نیز استفاده شده است.

تمبک ، معرفی ساز تمبک
تمبک ، معرفی ساز تمبک

پوست

پوست تمبک تکنوازی به علت حجم کوچک تر آن، نازک تر انتخاب می شود و برای تمبک ارکستر از پوست ضخیم تر، کهنه و عمل آمدۀ بز یا میش که در تمام نقاط قطر آن کاملاً یکسان باشد استفاده می شود. پوست را با چسب یا سریش روی لبۀ بیرونی دهانۀ بزرگ می چسبانند.

 

تمبک ، معرفی ساز تمبک

ویژگی های دیگر تمبک

تمبک در اندازه های متفاوتی ساخته می شود و به همین دلیل، طول و قطر و دیگر اندازه های آن کاملاً مشخص و استاندارد نیست. معمول ترین آن ها تمبک تک نوازی در حجم کوچک تر و تمبک گروه نوازی در حجم بزرگ تر است.

تمبک در همراهی با سازهای دیگر تک نوازی و گروه نوازی سازهای کوبه ای قابلیت اجرا دارد.

انواع تمبک، ازجمله تمبک زورخانه در حجم بزرگ نیز معمول اند.

تمبک ، معرفی ساز تمبک

کمانچه | آشنایی با ساز ایرانی کمانچه

کمانچه | آشنایی با ساز ایرانی کمانچه

کمانچه

کمانچه از سازهای زهی آرشه ای مقید است که در ساخت آن، پوست، استخوان، و فلز به کار رفته اند. طول کمانچه از پایه فلزی تا صُراحی (قسمت بالایی سرپنجه) حدود 75 سانتی متر است. کمانچه را در حالت نشسته می نوازند، به این صورت که ساز به طور عمودی در دست چپ نوازنده قرار می گیرد و انگشت های همین دست در طول دسته حرکت می کنند و آرشه (کمانه) با دست راست به صورت افقی، در حرکات رفت و برگشت، بر سیم ها کشیده می شود. کمانچه پایه ای به شکل میلۀ فلزی دارد که از زائدۀ پهن انتهای آن روی پا یازمین قرار می گیرد. این ساز را معمولاً از چوب کهنه و عمل آمدۀ درختان گردو، توت و افرا می سازند.

کاسۀ طنینی :

کاسه طنینی تقریباً کره ای شکل و تو خالی است و در سطح بالایی آن دهانه ای باز وجود دارد که بر آن پوست کشیده می شود و خرک روی پوست قرار می گیرد. سطح بیرونی کاسه اغلب با قطعاتی از صدف یا استخوان تزیین می شود. در ساخت بعضی کمانچه های محلی، پشت کاسه  نیز باز است که صدادهی قوی تری دارد.

کمانچه | آشنایی با ساز ایرانی کمانچه

پوست :

پوست دهانه از قسمت نازک پوست عمل آمده انتخاب می شود. چهارپایان، از جمله آهو، بز و بره انتخاب می شود.

خرک :

خرک کمانچه از جنس چوب و گاه استخوان معمولاً به طول 4 و ارتفاع 2 سانتی متر است و با  دو پایۀ کوچک خود روی پوست کاسه قرار و با دو پایه می گیرد. خرک را کمی کج قرار می دهند، به صورتی که طول سیم اول را کمتر و طول سیم چهارم را زیادتر کند. روی خرک شیارهای کم عمقی وجود دارند که فاصله سیم ها را نسبت به هم ثابت نگه می دارند.

کمانچه | آشنایی با ساز ایرانی کمانچه

دسته :

دستۀ کمانچه مانند لوله ای توپر از جنس چوب استبه طول تقریبی 25 و قطر تقریبی 3 سانتی متر که به حالت مخروط وارونه ساخته می شود، یعنی قطر آن در محل اتصال به کاسه باریک تر می شود. دسته که فاقد دستان بندی ست از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سرپنجه ختم می شود.

سر پنجه :

سر پنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است که سطح رویی آن توخالی ست و چهارگوشی، دو به دو در طرفین آن قرار دارند. در قسمت بالای سرپنجه زایده ای به نام صُراحی، تاج یا تنگ قرار دارد که به طول ساز می افزاید.

گوشی ها :

کمانچه 4 عدد گوشی به تعداد سیم های ساز و به صورت میخ سر  پهن از جنس چوب دارد که دو به دو در طرفین سرپنجه قرار گرفته اند. قسمت پهن گوشی که در دست نوازنده برای کوک کردن ساز، به چپ و راست گردانده می شود و قسمت باریک و انتهای آن داخل فضای خالی سرپنجه است و یک سر سیم دور آن پیچیده می شود.

کمانچه | آشنایی با ساز ایرانی کمانچه

شیطانک :

کمانچه 4 عدد گوشی به تعداد سیم های ساز و به صورت میخ سر  پهن از جنس چوب دارد که دو به دو در طرفین سرپنجه قرار گرفته اند. قسمت پهن گوشی که در دست نوازنده برای کوک کردن ساز، به چپ و راست گردانده می شود و قسمت باریک و انتهای آن داخل فضای خالی سرپنجه است و یک سر سیم دور آن پیچیده می شود.

سیم گیر :

استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعی ست به عرض دسته که بین سرپنجه و دسته قرار دارد و سیم ها از روی شیارهای کم عمق آن عبور می کنند و به گوشی ها می روند.

کمانچه | آشنایی با ساز ایرانی کمانچه

پایه :

: میله ای ست باریک و فلزی متحرک به طول 10 سانتی متر که هنگام نوازندگی یک سر آن با پیچ به ته کاسه بسته می شود و انتهای آن که زایده ای پهن دارد روی پا یا زمین قرار می گیرد.

تعداد و جنس سیم ها :

کمانچه دارای 4 سیم فلزی با ضخامت های متفاوت است. استفاده از   یک آکورد کامل سیم های ویولن برای کمانچه معمول است.

وسعت :

وسعت معمول صدای کمانچه نزدیک به سه اکتاو است و به علت وجود کوک های مختلف عدم وجود دستان بندی، تمام فواصل موسیقی ملی (پرده، نیم پرده و ربع پرده) در این ساز قابل اجرا و هستند. با انگشت گذاری روی اولین سیم تا حدود یک اکتاو زیرتر می توان از اصوات استفاده کرد.

کمانچه | آشنایی با ساز ایرانی کمانچه

کوک سیم ها :

بنا بر نیاز اجرای مقام های مختلف، کوک سیم ها قابل تغییر است. به طور معمول کوک سیم ها با یکدیگر فواصل چهارم یا پنجم درست دارد.

کمانچه | آشنایی با ساز ایرانی کمانچه

کلید نت نویسی :

برای نت نویسی کمانچه از کلید سُل خط دوم حامل استفاده می کنند و یک پرده بالاتر از سازهای مضرابی نت نویسی می شود.

آرشه ( کَمانه یا کَمان) :

آرشه میله ای است چوبی با تراشی مخصوص(کمی منحنی) که دسته ای موی دم اسب به دو سر آن وصل شده است. در طرفی که در دست راست نوازنده قرار د میگیرد، بین موها و سر آرشه، تسمه ای چرمی به طول 7 و عرض یک سانتی متر قرار دارد. موهای آرشه کشیده و محکم نیست و هنگام نوازندگی، با انگشت های دست راست نوازنده به میزان کشیدگی مطلوب می رسد. طول آرشه حدود 60 سانتی متر است و برای ایجاد صدای مناسب در تماس موها با سیم ها از صمغی به نام «کُلیفون» استفاده می شود. با متداول شدن ویولن در ایران استفاده از واژه آرشه به جای کمانه یا کمان معمول شده است.

نوع آرشه کشی نقش مهمی در کیفیت صدادهی ساز دارد و با شل و سفت کردن موهای آرشه توسط انگشت های دست راست، حالت های دلخواه را می توان ایجاد کرد. هرچه فاصله آرشه با خرک دورتر باشد صدا نرم تر، و هرچه به خرک نزدیک تر باشد حجم صدا بیشتر خواهد شد. زمان کوتاه و مقطع اصوات فقط با سر یا ته آرشه قابل اجراست و از تمام آرشه برای اصواتی با کشش بیشتر ویا نغماتی با خط اتصال استفاده می شود.

کمانچه | آشنایی با ساز ایرانی کمانچه

ویژگیهای دیگر کمانچه :

انواع دیگر این ساز با تفاوت هایی در ساخت، سیم ها و کوک در کشورهای دیگر و تمام نواحی ایران معمول هستند.

استفاده از سیم و اخوان در کمانچه بسیار معمول است و نوازنده هنگام نوازندگی، ساز را دور محور میلۀ پایه کمی به راست و چپ میچ رخاند و به این ترتیب تسهیلاتی در آرشه کشی به وجود می آورد.

 انواع حالتهای کیفی نوازندگی، از جمله گلیساندو، تریل و پیتزیکاتو در نوازندگی کمانچه متداول اند و اجرای حالت های مالشی خاص موسیقی ایرانی در طول سیم میسر است.

در اجرای پیتزیکاتو، صدای موردنظر با انگشت های دست چپ روی دستۀ ساز ساز گرفته می شود و با انگشت سبابۀ دست راست سیم کنده می شود.

امکان اجرای واخوانبادست باز سیم ها ممکن است.

برای انگشت گذاری در کمانچه، انگشت سبابۀدست چپرا شمارۀ یکو به ترتیب تا انگشت کوچک همان دست را شمارۀ چهار عالمت گذاری می کنند

برای تسهیل و دقت در کوک کردن کمانچه از «تاندون» استفاده می شود

. تمام علایم مربوط به حالت ها و حرکات در تئوری عمومی موسیقی برای کمانچه هم نوشته می شوند و کاربرد دارند.

ساز قانون | آشنایی اولیه با ساز قانون

ساز قانون | آشنایی اولیه با ساز قانون

قانون، سازی ست به شکل ذوزنقه  قائم الزاویه و از ساز های زهی مضرابی (زخمه ای) مطلق است که در ساخت آن، چوب، پوست، فلز، استخوان و زه به کار رفته اند. نوازنده، این ساز را نشسته، در حالی که ضلع بزرگ تر آن روی میز یا پاها، به سمت نوازنده قرار دارد، با دو انگشت سبابۀ دست راست وچپ مجهز به مضراب می نوازد. قانون قدمتی طولانی دارد و معمولاً از چوب های کهنه شده و محکم گردو و نیز مانند دیگر سازهای ملی در اندازه های مختلف و با اختلافاتی در ساخت و اجزای تشکیل دهنده ساخته می شوند.

جعبۀ صوتی

جعبۀ صوتی قانون دو صفحۀ زیر و روی ذوزنقۀ قائم الزاویه هستند که با کلاف های چهارگانۀ جانبی به هم متصل شده اند. این جعبه معمولاً از چوب گردو ساخته می شود.

ساز قانون | آشنایی اولیه با ساز قانون

صفحۀ رو

صفحه ایست چوبی که در طرف چپ آن 27 پرده گردان و 81 گوشی قرار دارند

و در سمت راست آن، زیرخرک، به جای چوب، مستطیلی از پوست به عرض تقریبی 15 و طول تقریبی 40 سانتی متر قرار گرفته است. سطح پوست دار صفحۀ رو، گاهی از یک تکه پوست وگاهی از چهار تکه پوست مجزا به صورت مایع یا لوزی ساخته می شود. در قسمت چوبی صفحه، شبکه هایی از جنس چوب برای خروج صدا ایجاد شده اند.

قرار دارند.

ساز قانون | آشنایی اولیه با ساز قانون

پوست

برای قسمت پوست دار صفحۀ رو از پوست شتر، گوساله و ماهی استفاده می شود.

پوست قانون باید کمی ضخیم تر از پوست سازهای دیگر انتخاب شود تا بتواند فشار کوک 81 وتر را

در سطحی بزرگ تحمل نماید.

پرده گردان

ابزارهای کوچک فلزی هستند که در سراسر سمت چپ ساز بعد از شیطانک و قبل از گوشی ها روی قطعه چوب اضافه ای که بر روی صفحۀ رو چسبانیده شده به وسیلۀ میخ های کوچکی نصب شده اند.

از هر پرده گردان تعدادی وتر هم کوک و هم صدا می گذرند و به گوشی ها می روند. پرده گردان ها را به طور معمول با دست چپ حرکت می دهند. کوک وترها بدون استفاده از پرده گردان ها صدای «بمل»را دارد.

پرده گردان بر دو نوع است:

1_ در قانون هایی که از روی الگوی عربی آن در ایران ساخته می شوند دارای دستۀ کوچکی برای حرکت دادن آن هاست و ممکن است تعداد آنها برای هر گروه از وترهای هم صدا بین چهار یا پنج عدد باشد که با حرکت دادن هر یک از آن ها صدا بین «بمل» تا «دیزسُری» را جداگانه به دست آورد.

2_ پرده گردان های ریلی، که دارای پایه ای چوبی است که در طرف چپ ساز بعد از شیطانک نصب می شوند و بر روی آن قطعه چوب کوچک یا دستۀ فلزی قرار دارد که بر روی پایۀ گفته شده به حرکت در می آید و طول وتر را کم و زیاد کرده و در نتیجه صدای بین «بمل» تا «دیزسُری» فواصل کوچک تر را ایجاد می کند.

خرک: تیغه ای باریک از چوب به طول تقریبی 35 سانتیمتر (کمی کوتاه تر از عرض قانون و ارتفاع تقریبی 2 سانتی متر) که در طرف راست روی سطح پوست دار قرار دارد و به صورت یکسره زیر تمامی وترها واقع شده و روی خرک استخوان باریکی قرار دارد که از فرو رفتن وترها در چوب خرک جلوگیری می نماید و با 81 شیار در فواصل معین، وترها از روی آن عبور می کنند. خرک قانون با چهارپایۀ چوبی کوچک بر سطح پوست دار صفحۀ رو قرار می گیرد.

ساز قانون | آشنایی اولیه با ساز قانون

گوشی ها

گوشی های قانون از جنس چوب و به صورت میخ هایی هستند که یک سرشان به شکل هرم ساخته می شوند و در کلید کوک، و سر دیگرشان که باریک تر است به صورت عمودی در سطح افقی چوب در سمت چپ ساز قرار می گیرند. هر وتر به یک گوشی بسته می شود.

کلید کوک

 ابزاری ست فلزی، حدود 10 سانتی متر که در یک سر آن سوراخی به اندازه ی هر سر گوشی قرار دارد و طرف دیگر پهن تر است و برای کوک کردن وترها در دست چپ نوازنده به چپ و طرف راست می چرخد

ساز قانون | آشنایی اولیه با ساز قانون

پل

داخل جعبۀ صوتی، معمولاً سه پل (یکی بین قسمت پوست دار و قسمت چوبی صفحه و دوتای دیگر زیر قسمت چوبی صفحه) قرار دارد که فشار صفحۀ رو را کنترل و از نشست کردن و تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می کنند.و ضمناً در تنظیم تعادل صدا بین وترها نقش مهمی دارند. معمولا ً در ساخت ساز هایی که صفحۀ روی آن ها بزرگ و مسطح است از انواع پل استفاده می کنند.

شیطانک

قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی ست که بین پرده گردان ها و گوشی ها در سمت چپ قرار دارد و وترها برای رسیدن به گوشی ها از روی آن عبور می کنند. در بعضی قانون ها شیطانک خرک و قسمت پوستی صفحۀ رو 25 فصل اول: سازهای مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران یکسره است و در بعضی دیگر قطعات کوچکیست که هر تعداد وتری که همصدا کوک میشوند از روی آن عبور می کنند.

سیم گیر

سیم گیر یا جعبۀ گره ها در کلاف جانبی سمت راست که صفحۀ  زیر و رو را به هم متصل می سازد، توخالی است و گاهی درِ متحرک دارد. گره وترها داخل این قسمت قرار می گیرند و از سوراخ های تعبیه شده بیرون می آیند و از روی خرک می گذرند

تعداد و جنس وترها

قانون معمولاً 82 وتر از جنس زه، ابریشم روکشدار یا نایلون دارد که در قسمت بم از وترهای فلزی روکش دار استفاده می شود و اکثر آن ها در گروه های سه تایی و در قسمت بم ، تکی یا دو تایی با یکدیگر هم صدا  کوک می شوند. بهطور معمول تعداد صداها جمعاً 27 است . گاهی تعداد وترها در اندازه های مختلف جعبۀ صوتی زیاد وکم می شود.

وسعت

وسعت معمولِ صدای قانون های متداول در ایران حدود سه اکتاو نیم است

ساز قانون | آشنایی اولیه با ساز قانون

کوک وترها

کوک وترها به وسیلۀ پرده گردان ها برای تمام فواصل موسیقی ملی(و در هر وتر از صدای بمل تا دیزسُری) قابل تغییر است.

نت نویسی

نت نویسی برای قانون روی دو حامل صورت می گیرد. در این ساز برای حدود یک اکتاو از صداهای بم، با کلید «فا» خط چهارم و بقیه با کلید سُل خط دوم حامل نت نویسی می شود.

مضراب

مضراب هر دست، حلقه ای نسبتاً پهن و فلزی از جنس نقره، ورشو یا برنج است که در بند دوم انگشت سبابه قرار می گیرد. داخل این حلقه به طرف کف دست، تیغه ای به طول تقریبی 4 و عرض تقریبی 1 سانتی متر معمولاً از شاخ گاو، گوزن یا بزکوهی (وگاه پلاستیکی نرم) برای زخمه زدن به وترها قرار دارد و مانند ناخن انگشت عمل می کند.

ساز قانون | آشنایی اولیه با ساز قانون

ویژگیهای دیگر قانون

به علت وجود پرده گردان، اجرای تمام فواصل موسیقی ملی با این ساز ممکن است. امکان اجرای آکوردهای چندصدایی با انگشت های مختلف وجود دارد (حداکثر شش صدای همزمان).

 سازیست که برای تک نوازی و گروه نوازی از آن استفاده می شود.

انواع حالت های کمی و کیفی، از جمله گلیساندو، پیتزیکاتو، تریل، تکیه و پاساژ در این ساز قابل اجرا هستند.

 در روش قانون نوازی ایرانی از مضراب ریز برای نگه داشتن زمان کامل صدا استفاده می شود.

این ساز در کشورهای دیگر، مانند مصر، ترکیه، ارمنستان و … در اندازه ها و وسعت های متفاوت به کار گرفته می شود.

برای این ساز نیز علایم قراردادی مخصوصی به منظور استفاده از انگشت ها و نیز حالت های مختلف موسیقی وجود دارند.

در این ساز اجرای مضراب «ریز» تنها با یک دست به صورته ای مختلف نیز امکان پذیر است.