بایگانی‌های رباب

رباب از سازهای قدیمی ایران است که امروزه فقط در شمال بلوچستان، سیستان، افغانستان و تاحدودی پاکستان و تاجیکستان رواج دارد. رباب از خانواده سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقیّد است که با مضراب نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد.

ویژگی های ظاهری و ساختمان رباب هجده تار

رباب هجده تار، بدنه ای کشیده و بلند و دسته ای کوتاه دارد و بخش عمده آن، یعنی کاسه طنینی دو قسمتی، دسته، سرپنجه و گاه تاج، یکپارچه است. روی قسمت پایینی کاسه که بزرگتر است با پوست پوشانده می شود و روی دهانه کاسه بالایی و دسته که به هم متصل هستند صفحه چوبی قرار دارد. داخل دسته خالی و فضای داخلی آن به کاسه دو قسمتی متصل است. دو قسمت کاسه نیز از داخل به هم مربوط اند. دو گروه گوشی های وتر های فرعی )واخوان ها) در قسمت جانبی کاسه قرار گرفته اند. به این ترتیب رباب دو گروه وتر اصلی و واخوان دارد. روی وترهای اصلی مضراب نواخته می شود و وترهای واخوان از ارتعاش وترهای اصلی به صدا درمی آیند. وترهای اصلی از روی خرک و وترهای واخوان از سوراخ های ایجاد شده در بدنه خرک عبور می کنند. روی دسته کوتاه و ضخیم رباب سهیا چهار (و گاه بیشتر بسته می شود، اما حدود اجرایی رباب فراتر از این دستان هاست. تعداد وترهای اصلی 6 و تعداد وترهای واخوان 12 تا 13 عدد است.

کوک رباب هجده تار

الف _ کوک وترهای اصلی

ب ـ کوک وترهای فرعی (واخوان ها)

دستان بندی رباب هجده تار

دستان بندی رباب ـ موسی زنگشاهی (زاهدان)

تکنیک های اجرایی رباب هجده تار

بم بودن صدا و ساختمان رباب باعث می شود تکنیک های اجرایی آن زیاد پیچیده نباشد. مضراب های تَک راست، تَک چپ، ریز و دُراب از مهم ترین تکنیک های دست راست هستند و ویبراسیون عرضی، ویبراسیون طولی (به ندرت)، گلیساندو، کندن و پنجه کاری، از تکنیک های عمده دست چپ محسوب می شوند.

موارد و نوع استفاده رباب هجده تار

از رباب در تک نوازی و گروه نوازی استفاده می شود. در همنوازی، یک تا دو رباب همراه با دیگر سازهای بلوچی حضور دارند. از این ساز در موقعیت های مختلفی چون مجالس عروسی، محافل ذکر دراویش صاحبان، آیین موسیقی درمانی گواتی و … استفاده می کنند.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان رباب هجده تار

کاسه طنینی دوقسمتی، دسته و سرپنجه به صورت یکپارچه : چوب توت

صفحه : چوب توت

پوست : پوست آهو

گوشی ها : چوب توت

شیطانک : چوب توت

سیم گیر: چوب های مختلف، میخ فلزی

خرک : شاخ آهو، چوب

دستان ها : زه، سیم نایلونی، نخ نسوز

وترها : وترهای اصلی شماره 1 ،2 و 3 سیم نایلونی نازک

وتر شماره 4 سیم نایلونی ضخیم

وتر شماره 5 و6 سیم فولادی 18/0

مضراب : شاخ آهو، پلاستیک، پیش (برگ نخل وحش(

رباب رباب هجده تار

رُباب یا رَباب از ساز های زهی مضرابی (زخمه ای) مقید است که در ساخت آن، چوب، پوست، زه یا نخ نایلون به کار می روند و یکی از قدیمی ترین سازهای نواحی ایران است که رد آن در ادبیات، حجاری ها و حکاکی بر روی ظروف از قدیم دیده شده است. رباب به صورتی که امروزه در گروه نوازی شهرها متداول است سازی ست که غالبا ً از چوب گردو یا توت و چوب های سخت دیگر ساخته می شود تمام و اجزای اصلی آن عبارت اند از کاسه، سینه، دسته، سرپنجه و برخی اجزای کوچک تر. معمولاً قسمت های رباب از چوب یک تکه ساخته می شوند.

در طی قرون، ساختار این ساز و نوع استفاده آن تغییرات فراوانی کرده است. در بعضی نواحی آن را به صورت عمودی در دست می گیرند (مانند کمانچه) و با کمانه (آرشه) وترها را به صدا درمی آورند. درگروه نوازی های مراکز شهرها آن را به صورت افقی روی زانو می گذارند (مانند عود و تار) و با مضراب می نوازند. انواع رباب در برخی نواحی ایران و دیگر کشورهای هم جوار متداول اند. این ساز از حدود نیم قرن پیش در گروه نوازی های سازهای ملی ، مورد استفاده قرار گرفته است.

کاسه طنینی

کاسه طنینی شامل دو قسمت کاسه و سینه است کاسه، توخالی و بزرگ تر است و بر دهانه آن پوست کشیده می شود و خرک روی پوست قرار می گیرد. در دو طرف بالای این کاسه که به سمت سینه می رود، دو فرورفتگی وجود دارند که باعث می شوند کاسه دو قسمتی به نظر آید. در ساخت برخی رباب ها این دو فرورفتگی کمی بالاتر، بین کاسه و سینه ایجاد شده اند.

سینه

سینه جعبه ای ست توخالی و تقریبا مثلثی شکل به طول تقریبی کاسه ساز که از یک طرف هم عرض کاسه در محل اتصال، و از یک طرف هم عرض دسته در محل اتصال به سرپنجه است. سطح سینه با صفحه ای چوبی که تراش نازکی (حدود چند میلی متر) خورده، پوشیده شده است. در نوع شهری رباب چون از وترهای واخوان استفاده نمی شود گوشی های کوچک سطح جانبی آن تزیینی به نظر می رسند و سوراخ های آن که برای عبور وترهای واخوان ایجاد شده اند به خاطر خروج بهتر صدا از جعبه طنینی باز می مانند. برای اطلاع از مشخصات وترهای واخوان رباب در نواحی ایران باید به انواع محلی رباب مراجعه شود.

دسته

دسته رباب کوتاه و ادامه چوب سینه است و به صورت هرم به سرپنجه می رسد. تعداد چهار دستان برآن بسته می شوند و غالباً تزییناتی با استخوان که در ادامه سینه است بر روی ان دیده می شود.

سر پنجه

جعبه کوچک تو خالی، در ابتدای طول دسته و محل قرار گرفتن یک سر وترهای اصلی و گوشی هاست. سرپنجه را کمی متمایل به طرف عقب می سازند و شش گوشی به تعداد وترهای رباب (در هر طرف سه گوشی) در طرفین آن قرار دارند. اگر در ساخت انتهای سرپنجه شکل ها و حالت های تزیینی به کار روند آن را صُراحی می نامند.

پوست

پوست روی کاسه رباب معمولاً کلفت تر از سازهای مشابه است (قسمت ضخیم تر پوست گوسفند یا گاو) زیرا استفاده از وترهای ضخیم تر و دسته کوتاه، فشار زیادی بر خرک و پوست وارد می کند.

خرک

قطعه چوب یا استخوان کوچکی از جنس شاخ به طول تقریبی 6 سانتی متر است که با دو پایه کوچک خود روی پوست کاسه قرار می گیرد و وترها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می کنند. برای صدادهی بهتر باید مضراب را کمی دورتر از خرک نزدیک به سینه ساز بر وترها فرود آورد.

گوشی ها

رباب 6 عددگوشی از جنس چوب، به تعداد وترهای ساز و به صورت میخ سر پهن دارد که قسمت پهن هر گوشی برای کوک کردن ساز در دست نوازنده به چپ و راست گردانده می شود و قسمت باریک تر آن داخل فضای خالی سرپنجه قرار می گیرد و یک سر هر وتر به یک گوشی بسته می شود.

دستان ها

تعداد متفاوتی دستان (معمولاً 4 دستان) از جنس زه (روده تابیده چهارپایان) یا نخ نایلون روی دسته رباب بسته می شود.

شیطانک

قطعه استخوان باریک و کم ارتفاعی به عرض دسته ساز است که بین دسته و سرپنجه قرار دارد و وترها برای بسته شدن به گوشی ها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می کنند.

سیم گیر

قطعه ای ست کوچک و معمولاً از فلز (برنج) که در انتهای کاسه نصب می شود و گره وترها به آن بسته می شوند.

تعداد و جنس وترها

رباب دارای 6 وتر اصلی است که دو به دو، با یکدیگر هم صدا کوک می شوند. جنس وترها به صورت سنتی از زه (روده تابیده) یا نخ ابریشم تابیده بوده است اما امروزه از وترهای گیتار که صدادهی بهتری دارند استفاده می شود. وترهای اول و دوم، نایلون بدون روکش دارند؛ وترهای سوم و چهارم فلزی روکش دارند و وترهای پنجم و ششم با ضخامت بیشتر، فلزی روکش دار هستند. گاهی از وتر هفتم نیز به عنوان واخوان استفاده می شود که آن هم فلزی روکش دار است و در این صورت، هفت گوشی روی سرپنجه گذاشته می شوند. در مقام های مختلف موسیقی ملی ایران کوک وترهای پنجم و ششم متغیر است و تمام فواصل موسیقی ایرانی در میدان صدادهی رباب قابل اجرا هستند.

وسعت

وسعت معمول صدای رباب حدود یک اکتاو و نیم است.

نت نویسی

برای رباب، به منظور آسان تر خواندن نت ها، با کلید سُل خط دوم حامل نت نویسی می شود ولی چون صدادهی حقیقی یک اکتاو بم تر از آن است بهتر است از کلید فا خط چهارم حامل استفاده شود.

مضراب

قطعه کوچکی ست به طول تقریبی 4 و عرض یک سانتی متر از شاه پر پرندگان بزرگ و یا نایلون نرم. برای انگشت گذاری در رباب، به ترتیب انگشت سبابه، شماره یک، انگشت وسط، شماره دو، انگشت انگشتری، شماره شماره سه و انگشت کوچک، شماره چهار نوشته می شود. از رباب بیشتر برای تأمین صدای بم در گروه نوازی های سازهای ملی استفاده می شود.

ویژگی های دیگر رباب

در رباب دو صدای همزمان و نیز سه صدای همزمان، اگر یک نت، دست باز باشد به صورت آکورد و یا خراش (آرپژ) قابل اجرا هستند.

علایم مربوط به مضراب گذاری، انگشت گذاری، ریز و دیگر حالت ها و حرکات مانند این علایم در تار هستند.

به دلیل وجود وتر های ضخیم و صدای بم ساز و امتداد کم دامنه وتی در رباب اجرای بعضی حالت ها معمول نیست، مانند استفاده از نت های کوچک تزیینی (تکیه)، کنده کاری، استاکوتو و گلیساندو.

رباب

برچسب: رباب

رباب هجده تار ، بلوچستان و سیستان