نِی انبان ، ساز محلی بوشهر

نِی انبان ، ساز محلی بوشهر

نی انبان نوعی هواصداست با لوله های صوتی مضاعف (دوتایی) زبانه های یک لایه و یک مخزن ذخیره هوا که در نواحی جنوبی ایران مانند بوشهر، خوزستان، هرمزگان و مناطقی از جنوب کرمان متداول است. اما جایگاه آن در موسیقی بوشهر نسبت به نواحی دیگر مستحکم تر است.

ویژگی های ظاهری و ساختاری نی انبان

این ساز که در بوشهر، نی هَمبونه و هَمبونه مبونه نیز نامیده می شود از اجزای زیر تشکیل شده است :

1) دسته : دسته نی انبان، غلاف چوبی ناودانی شکلی ست که داخل آن دو عدد نی زبانه دار قرار دارد و نی ها با موم در داخل دسته ثابت می شوند. روی هر نی شش سوراخ صوتی در قسمت جلو ایجاد شده اند و بر سر هرکدام از نی ها، زبانه ای یک لایه (مانند زبانه نِی جُفتی و دوزَله) قرار گرفته است.

٢) انبان : انبان یک مَشک یا پوست دباغی شده بز یا گوسفند است که به عنوان مخزن ذخیره هوا مورد استفاده قرار می گیرد. پوست تقریباً یکپارچه است و قسمت گردن آن از داخل کور می شود. یک دهانی (محل دمیدن) در محل سوراخ یکی از دست ها، و دسته نی انبان  در محل سوراخ دست دیگر نصب شده اند. قسمت پایینی پوست نیز در یک نقطه جمع و از داخل بسته می شود. بنابراین مخزن آماده شده، یک مجرای ورود و یک مجرای خروج هوا دارد. در مجرای ورود هوا، دهانی نصب می شود و در مجرای خروج هوا، دسته نی انبان را طوری نصب می کنند که زبانه ها در داخل انبان قرار گیرند.

٣) دهانی : شیئی قرقره مانند و محل دمیدن در مخزن نی انبان است.

تکنیک اجرایی نی انبان

نوازنده، قبل از نواختن، انبان ساز را با فوت کردن (دمیدن) در دهانی، پر از هوا می کند و بعد دسته نی انبان را در دست های خود می گیرد و شروع به نواختن می کند. فشار هوای داخل مخزن باعث ارتعاش زبانه ها می شود و صدای ایجاد شده، با گرفتن (بستن) یا بازگذاشتن سوراخ های صوتی نی ها تغییر می کند. در نی انبان، زبانه ها داخل مخزن هوا قرار دارند و با لب های نوازنده تماس ندارند. هر دو نی این امکان برای نوازنده وجود دارد که با استفاده از هوای ذخیره شده در انبان بتواند لحظاتی ساز را بدون دمیدن به صدا درآورد. مخزن هوای نی انبان در آغوش نوازنده قرار می گیرد و او با بازوهای خود از دو طرف به مخزن فشار می آورد بنابراین چون این ساز مخزن ذخیره هوا دارد نیازی به استفاده از تکنیک نفس برگردان در نواختن آن نیست.

حدود اجرایی متعارف در نی انبان به صورت زیر است .

در اینجا همه صداها نسبی اند و براثر شدت دمیدن و کامل یا ناقص گرفتن سوراخ های صوتی، سیّال و متغیرند :

موارد و نوع استفاده نی انبان

نی انبان غالباً در مجالس عروسی وشادمانی نواخته می شود و رپرتوار آن شامل ترانه ها و قطعات مختلفی چون حاجیونی، شَکی، چوبی ها یا آهنگ های رقص است. در مناطق غربی استان بوشهر، از نی انبان در مراسمی چون مولودی و زار نیز استفاده می شود. دایره و تمبک و دَمّام سازهای همراهی کننده  نی انبان در بوشهر هستند.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان نی انبان

دسته : چوب

 نی ها : نی

زبانه ها : نی

انبان : پوست بز، گوسفند

دهانی : پلاستیک، چوب

نی لَبَک

نی لَبَک

نی لبک ها گروهی از هوا صداها هستند که از گروه نی ها مشتق شده اند و در موسیقی غربی به ریکوردرها شهرت دارند. نی لبک در مقایسه با نی ها امکانات اجرایی محدودتری دارند اما نواختن و به صدادرآوردن آنها به خاطر ساختاری که دارند آسان تر از نی هاست. به همین دلیل است که جز نوازندگان حرفه ای، افراد دیگری نیز آنها را می نوازند. سازهای خانواده نی لبک در بعضی نواحی ایران متداول اند و با نام های مختلفی چون نی لبک، لَبَک، سیکاتک، شمشاد، توتَک، سوتَک، شوتَک و … شناخته می شوند.

ویژگی های ظاهری و ساختاری نی لبک

نی لبک لوله صوتی کوتاهی ست که روی آن تعدادی سوراخ صوتی در جلو ایجاد شده اند. بیشتر نی لبک ها فاقد سوراخ پشت هستند. سر نی لبک (قسمتی که در آن می دمند) را به شکل خاصی برش می دهند و متناسب با این برش، قطعه چوبی در دهانه می گذارند، به گونه ای که میان آن و جداره بدنه شکاف باریکی ایجاد شود. این شکاف هوای ناشی از دمیدن را مستقیماً به لبه تیزی که روی بدنه و نزدیک دهانه ایجاد شده هدایت می کند. برخورد هوا با این لبه تیز باعث به صدادرآمدن نی لبک می شود

تکنیک اجرایی نی لبک

از تکنیک نفس برگردان نیز در نواختن نی لبک استفاده می کنند به این ترتیب صدای آن ممتد و بدون فاصله و مکث به گوش می رسد. به خاطر فقدان سوراخ پشت در بعضی نمونه ها این ساز محدوده صوتی وسیعی ندارد. البته نوازندگان حرفه ای می توانند آهنگ مورد نظر را در دو اکتاو مختلف اجرا کنند. حدود اجرایی متعارف در نی لبک های فاقد سوراخ پشت به صورت زیر است. در اینجا صدای «دو» یک صدای فرضی ست و سایر صداها نیز با تغییر فشار هوا و گرفتن کامل یا ناقص سوراخ ها تا حدودی متغیر هستند.

در نی لبک های حرفه ای که غالباًدارای سوراخ پشت نیز هستند این محدوده صوتی در یک اکتاو بالاتر نیز قابل اجراست..

به صدادرآوردن نی لبک ها به خاطر ساختار قسمت دهانی آن ساده است و به همین دلیل کودکان نیز می توانند آن را به راحتی بنوازند. نی لبک ها اگرچه سازهایی غیرحرفه ای محسوب می شوند اما نوازندگان حرفه ای هم گاه آنها را می نوازند.

موارد و نوع استفاده نی لبک

نی لبک اصولاً سازی غیر حرفه ای است که برای سرگرمی توسط کودکان و نوجوانان نواخته می شود. نی نوازان و چوپانان نیز گاه به طور حرفه ای از آن استفاده می کنند. نی لبک را غالباً به تنهایی می نوازند و ساز دیگری آن را همراهی نمی کند.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان نی لبک

نی لبک اصولاً سازی غیر حرفه ای است که برای سرگرمی توسط کودکان و نوجوانان نواخته می شود. نی نوازان و چوپانان نیز گاه به طور حرفه ای از آن استفاده می کنند. نی لبک را غالباً به تنهایی می نوازند و ساز دیگری آن را همراهی نمی کند.

نی ، آشنایی با ساز ایرانی نی

نی ، آشنایی یا ساز ایرانی نی

نی، از سازهای بادی کهن و از جنس گیاه نی است که طول آن از شش گره و هفت بند تشکیل شده و به همین دلیل آن را نی «هفت بند» می گویند. هنگام نواختن، هوا از دهانه نی ی وارد می شود و با انگشت گذاری بر سوراخ ها و با تغییر فشار هوا، صداهای مختلف به وجود می آیند. نوازنده، نی را عمودی در دست می گیرد و دهانه آن را بین دو دندان جلو و یا بین لب ها قرار می دهد و در آن میدمد.  بخش زیادی از هوای دمیده شده، از سوراخ های باز نی خارج می شود و نوازنده با انگشت های هر دو دست، سوراخ ها را باز و بسته می کند. ممکن است نوازنده هنگام نواختن، دست راست را بالای دست چپ قرار دهد و برعکس. هنگام ساختن نی، روی گره ها را با نوار می پوشانند و بر سر دهانه و انتهای نی لوله استوانهای کوتاهی به طول تقریبی 7 سانتی متر و هم قطر ضخامت نی، از فلز برنج قرار می دهند. طول نی حدود 30 تا 65 سانتی متر و قطر آن حدود 5/1 تا 3 سانتی متر است و تعداد 5 سوراخ در طرف طول جلو و یک سوراخ در قسمت عقب نی ایجاد می کنند. هرچه ساز باریک تر و کوتاه تر باشد صدای آن زیرتر و برعکس. نی در اندازه های مختلف تهیه می شود و ساز تک نوازی است و نمی توان آن را کوک کرد. از آنجایی که بدنه اصلی این ساز در طبیعت رشد می کند. دو نی کاملاً از هر جهت همسان، کمتر به دست می آید و به همین دلیل، با انتخاب طول و قطر آن، از هر پرده ای می توان نی داشت.

وسعت

وسعت معمول صدای نی حدود دو اکتاو و نیم است. مثال های زیر برای نی منطبق با دیاپازون است که به طور طبیعی فاقد صدای «سی» روی خط سوم حامل است. وسعت نی به چهار منطقه صوتی، شامل صدای بم و بم نرم، صدای اوج، صدای غیث و صدای ذیل (پس غیث) تقسیم می شود : 

     منطقه صدای بم و بم نرم

 

     منطقه صدای اوج

 

     منطقه صدای غیث

 

    منطقه صدای ذیل (پس غیث)

 

تمام فواصل موسیقی ملی با نی قابل اجرا هستند اما چون در هر نوع نی، یک یا دو صدا وجود ندارد این فواصل را به سختی می توان اجرا کرد. بهترین میدان صدادهی نی حدود دو اکتاو از منطقه صوتی وسط است.

 

انگشت گذاری

سوراخ های پنج گانه روی نی از پایین به بالا شماره گذاری می شوند. اگر از پایین به بالا، اول دست چپ و بعد دست راست قرار بگیرد انگشت کوچک دست چپ، شماره یک و آزاد است، یعنی وظیفه اجرایی ندارد. انگشت دوم روی سوراخ اول، انگشت سوم(میانی) بین سوراخ های اول و دوم که حکم تکیه گاه را دارد، انگشت چهارم (سبابه) روی سوراخ دوم و انگشت شست، پشت نی به حالت تکیه گاه قرار می گیرد.

انگشت اول (کوچک) دست راست نیز مانند همین انگشت در دست چپ آزاد است. انگشت دوم روی سوراخ سوم، انگشت سوم (میانی) روی سوراخ چهارم، انگشت چهارم (سبابه) روی سوراخ پنجم قرار می گیرد و سوراخ پشت نی که ششمین سوراخ است با انگشت شست دست راست گرفته می شود.

انواع نی

به علت ساختار طبیعی بدنه و عدم امکان کوک کردن آن می توان با توجه به بدنه تغییر طول و قطر لوله، از هر پرده ای نی داشت. به جز نی در کوک «دو» بقیه نی ها از سازهای انتقالی هستند. مثلاً نی در کوک «سیبمل» وقتی «دو» می زند «سی بمل» صدا می دهد، پس باید برای آن یک پرده بالاتر، یعنی «ر» نوشت تا صدای «دو» بدهد. یا برای نی در کوک «لا» که یک پرده و نیم پایین تر از دیاپازون است باید یک پرده و نیم بالاتر نت نویسی کرد تا دیاپازون صدا بدهد.

به طور کلی هر نی از نت شروع، صدای سوم کوچک خود را ندارند. مثلاً نی «فا» کوک، صدای »لا مبل»، نی «سل» کوک صدای«سی بمل» و نی «لا» کوک صدای «دو» را ندارند یا به سختی و در اکتاو قابل اجرا هستند. در نواختن نی نیز مانند دیگر سازهای بادی، بعد از کمی نوازندگی، به علت جریان گرم نفس در لوله، سطح صدا کمی بالا می رود، یعنی زیرتر می شود.

نی، سازی ست کهن و به همین صورت در تمام نواحی ایران معمول است و انواع دیگر آن را نیز با تفاوت هایی می توان مشاهده کرد، مانند نی انبان و بالابان.

نی هایی که از نواحی خشک به دست می آیند چوب محکم تری دارند و ترک نمی خورند.

نی از سازهایی ست که برای تک نوازی مناسب تر است ولی در گروه نوازی های سازهای ملی هم از آن استفاده می شود.

امکانات اجرایی نی

نوازندگی در صداهای بم نی، حجم بیشتر و در صداهای زیر حجم کمتری دارد.

اجرای تکیه ها، استاکاتو، و اخوان ها و آرپژهای کوتاه (در صورت نیاز) در این ساز به خوبی میسر است

 حالت های کیفی موسیقی با کم و زیاد کردن فشار دمیدن و حرکت مختصر انگشت ها بر روی سوراخ ها ایجاد می شوند.

بعضی فرم های موسیقی ایرانی، مانند انواع مثنوی، بهترین اجرایشان با این ساز است.