باغلاما و سازهای هم خانوادە آن ـ آذربایجان غربی و کردستان

باغلاما و سازهای هم خانوادە آن ـ آذربایجان غربی و کردستان

باغلاما در اصل ساز ملی قوم ترک و منطقه آناتولی ست در میان مردم ترک زبان و کرد ربان ترکیه و شمال عراق رایج است.در نیم قرن گذشته باغلاما و سازهای هم خانواده آن بیشتر توسط مهاجران کرد و عراقی در آذربایجان غربی و کردستان ایران رواج یاقته است. گمان می رود باغلاما و سازهای هم خانواده آن محصول تغییر و تحولاتی هستند که روی قوپوز (ساز عاشیقی) صورت گرفته است. قوپوز ساز مورد استفاده ی اوزان های قرون گذشته (اجداد عاشیق ها و بخشی های ترک نژاد) بوده است. به هر ترتیب باغلاما و سازهای هم خانواده آن نقش مهمی در انتقال فرهنگ و موسیقی ترکی به عصر حاضر ایفا کرده اند. در آناتولی این سازها نام های گوناگونی دارند، از جمله باغلامای بلغاری، بوزوق، جورا، چالغی، ساز، چوگور، چِکو، دُمبرا، دینقیر، زیمبرا وتنبور. سازهای این خانواده با دستان بندی های مختلف ( 9،12،17و 24 دستان)دیده می شوند که هر کدام ویژگی و کاربرد خاص خود را دارند. وترها غالباً به تعداد 6 یا 7 عدد در سه ردیف قرار می گیرند. امروزه از انواع باغلاما با وترها و دستان های کمتر نیز استفاده می کنند. باغلاما و سازهای هم خانواده آن از سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقیّد است  که با مضراب نواخته می شوند و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرند.

ویژگی ظاهری و ساختاری سازهای خانواده باغلاما

باغالما کاسه طنینی یکپارچه به شکل تقریباً نیمه گلابی و دسته ای نسبتاً طویل دارد که دستان ها روی آن بسته می شوند. روی دهانه کاسه  صفحه چوبی قرار دارد و سایر اجزای سازهای این خانواده عبارت اند از: وترها، سیم گیر، خرک، صفحه شیطانک، گوشی ها و مضراب.

کوک سازهای خانواده باغلاما

باغلاما و سازهای هم خانواده آن کوک های مختلفی دارند که متداول ترین آنها کوک های زیرند :

کوک تنبورا (ساز) و باغلامان (دیوان ساز) :

دستان بندی سازهای خانواده باغلاما : در اینجا دستان بندی دو نوع از سازهای خانواده باغلاما را مورد توجه قرار می دهیم.

الف) دستان بندی باغلاما (دیوان ساز) ــ علیِ حسن (آذربایجان غربی)

ب) دستان بندی تنبورا (ساز) ــ علیِ حسن (آذربایجان غربی) 

تکنیک های اجرایی سازهای خانواده باغلاما

 تکنیک های اجرایی سازهای خانواده باغلاما به ویژه در ترکیه پیشرفته و پیچیده اند اما در ایران این سازها با تکنیک های ساده تری اجرا می شوند. روی ردیف های اول، دوم و سوم وترها انگشت گذاری می شود اما انگشت گذاری  روی وترهای ردیف اول بیشتر است  و ملودی غالبا ً روی وترهای ردیف اول اجرا می شود. از انگشت شست دست چپ نیز برای گرفتن وترهای ردیف سوم استفاده میکنند. سازهای این خانواده غالباً  با مضرابی از جنس پلاستیک نرم نواخته می شوند.

موارد و نوع استفاده سازهای خانواده باغلاما

باغلاما و سازهای هم خانواده گسترده ای دارند که مقام های رایج در موسیقی ترکی، کردی و ارمنی ترکیه، موسیقی کردی شمال عراق و بسیاری از مقام های رایج در برخی نقاط مرزی ایران، ترکیه و شمال عراق را شامل می شود. این سازها هم به صورت تک نوازی و هم در همراهی با آواز و نیز در کنار سازهای دیگر در ارکسترهای مختلف مورد استفاده قرار می گیرند.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان سازهای خانواده باغلاما

کاسه طنینی یکپارچه (گاه ترکه ای) : چوب های پروانه، عَر عَر (سروکوهی)، ماعون (ماهون)

صفحه : چوب صنوبر، چوب های دیگر

دسته : چوب بلوط، چوب های سخت دیگر

دستان ها : سیم نایلونی 35/0 تا 40/0

خرک : شاخ، استخوان، عاج فیل، چوب های سخت

وترها : زه یا موی دم اسب (در قدیم)، سیم فولادی

شیطانک و سیم گیر: شاخ، استخوان، عاج فیل، چوب های سخت

مضراب : چوب یا پوست درخت گیلاس یا آلبالو (در قدیم)، شاخ پَر غاز، پلاستیک نرم

رباب پنج تار، بلوچستان

رباب پنج تار نوع خاصی از رباب است که در محافل ذکر دراویش صاحبان در سراوان بلوچستان استفاده می شود. این ساز نیز از خانواده است سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقیّد است که با مضراب نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد.

ویژگی های ظاهری و ساختاری رباب پنج تار

این نوع رباب بدنه ای کشیده و نسبتاً بلند دارد و بخش عمده آن، یعنی کاسه طنینی، دسته، سرپنجه و تاج، یکپارچه است. کاسه طنینی، یک قسمتی و روی دهانه آن  با پوست  پوشانده شده است. این ساز فاقد دستان است و 5 وتر و 5 گوشی دارد.

کوک رباب پنج تار

تکنیک های اجرایی رباب پنج تار

تکنیک های اجرایی این رباب تا حدود زیادی مانند تکنیک های رباب هجده تار است. روی وترهای اول، دوم و سوم انگشت گذاری می کنند و از وترهای چهارم و پنجم به صورت دست باز استفاده می شود.

موارد و نوع استفاده رباب پنج تار

از این ساز فقط در محافل ذکر دراویش صاحبان در حومه سراوان بلوچستان استفاده می کنند و درواقع، ساز آیینی این فرقه محسوب می شود. رباب پنج تار همراهی کننده تک خوان در اجرای غزل خوانی و ذکرها و گروه هم خوانان است.

جنس و مواد به کاررفته در ساختمان رباب پنج تار

کاسه طنینی، دسته، سرپنجه و تاج به صورت یکپارچه: چوب توت

صفحه : چوب توت

گوشی ها : چوب توت

خرک : چوب توت

پوست : پوست گوسفند

وترها : وترهای اول، چهارم و پنجم: سیم فولادی سفید 18/0

 وتر دوم: سیم نایلونی نازک

 وتر سوم: سیم نایلونی ضخیم

نِی انبان ، ساز محلی بوشهر

نِی انبان ، ساز محلی بوشهر

نی انبان نوعی هواصداست با لوله های صوتی مضاعف (دوتایی) زبانه های یک لایه و یک مخزن ذخیره هوا که در نواحی جنوبی ایران مانند بوشهر، خوزستان، هرمزگان و مناطقی از جنوب کرمان متداول است. اما جایگاه آن در موسیقی بوشهر نسبت به نواحی دیگر مستحکم تر است.

ویژگی های ظاهری و ساختاری نی انبان

این ساز که در بوشهر، نی هَمبونه و هَمبونه مبونه نیز نامیده می شود از اجزای زیر تشکیل شده است :

1) دسته : دسته نی انبان، غلاف چوبی ناودانی شکلی ست که داخل آن دو عدد نی زبانه دار قرار دارد و نی ها با موم در داخل دسته ثابت می شوند. روی هر نی شش سوراخ صوتی در قسمت جلو ایجاد شده اند و بر سر هرکدام از نی ها، زبانه ای یک لایه (مانند زبانه نِی جُفتی و دوزَله) قرار گرفته است.

٢) انبان : انبان یک مَشک یا پوست دباغی شده بز یا گوسفند است که به عنوان مخزن ذخیره هوا مورد استفاده قرار می گیرد. پوست تقریباً یکپارچه است و قسمت گردن آن از داخل کور می شود. یک دهانی (محل دمیدن) در محل سوراخ یکی از دست ها، و دسته نی انبان  در محل سوراخ دست دیگر نصب شده اند. قسمت پایینی پوست نیز در یک نقطه جمع و از داخل بسته می شود. بنابراین مخزن آماده شده، یک مجرای ورود و یک مجرای خروج هوا دارد. در مجرای ورود هوا، دهانی نصب می شود و در مجرای خروج هوا، دسته نی انبان را طوری نصب می کنند که زبانه ها در داخل انبان قرار گیرند.

٣) دهانی : شیئی قرقره مانند و محل دمیدن در مخزن نی انبان است.

تکنیک اجرایی نی انبان

نوازنده، قبل از نواختن، انبان ساز را با فوت کردن (دمیدن) در دهانی، پر از هوا می کند و بعد دسته نی انبان را در دست های خود می گیرد و شروع به نواختن می کند. فشار هوای داخل مخزن باعث ارتعاش زبانه ها می شود و صدای ایجاد شده، با گرفتن (بستن) یا بازگذاشتن سوراخ های صوتی نی ها تغییر می کند. در نی انبان، زبانه ها داخل مخزن هوا قرار دارند و با لب های نوازنده تماس ندارند. هر دو نی این امکان برای نوازنده وجود دارد که با استفاده از هوای ذخیره شده در انبان بتواند لحظاتی ساز را بدون دمیدن به صدا درآورد. مخزن هوای نی انبان در آغوش نوازنده قرار می گیرد و او با بازوهای خود از دو طرف به مخزن فشار می آورد بنابراین چون این ساز مخزن ذخیره هوا دارد نیازی به استفاده از تکنیک نفس برگردان در نواختن آن نیست.

حدود اجرایی متعارف در نی انبان به صورت زیر است .

در اینجا همه صداها نسبی اند و براثر شدت دمیدن و کامل یا ناقص گرفتن سوراخ های صوتی، سیّال و متغیرند :

موارد و نوع استفاده نی انبان

نی انبان غالباً در مجالس عروسی وشادمانی نواخته می شود و رپرتوار آن شامل ترانه ها و قطعات مختلفی چون حاجیونی، شَکی، چوبی ها یا آهنگ های رقص است. در مناطق غربی استان بوشهر، از نی انبان در مراسمی چون مولودی و زار نیز استفاده می شود. دایره و تمبک و دَمّام سازهای همراهی کننده  نی انبان در بوشهر هستند.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان نی انبان

دسته : چوب

 نی ها : نی

زبانه ها : نی

انبان : پوست بز، گوسفند

دهانی : پلاستیک، چوب

کَرنای فارس

کرَنای فارس

ویژگی های ظاهری و ساختاری کَرنای فارس

 این کرنا زبانه ای دولایه دارد و صرف نظر از برخی اختلافات در مجموع درگروه سرنا ها کهگیلویه و بویراحمد، شمال غربی کرمان و شمال شرقی بوشهر و استان چهارمحال و بختیاری متداول است. اجزای کرنای فارس  عبارت اند از : دسته یا بدنه استوانه ای چوبی، بدنه برنجی منتهی به دهانه شیپوری، میل، زبانه و لب گیر.

دسته کرنا یک لوله استوانه ای چوبی با هفت سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت است که برخلاف سُرنا به دهانه شیپوری منتهی نمی شود. در سوراخ بالایی بدنه میل کرنا و در قسمت پایینی آن  بدنه برنجی منتهی به دهانه شیپوری قرار دارند. میل، لوله ای نازک و برنجی ست که زبانه بر سر آن نصب می شود زبانه قسمت کوتاه و پهن شده ای از نوع خاصی نی است. لب گیر کرنا نیز مانند لب گیر سرنا و با همان کارکرد است.این کرنا فاقد انبرک است و میل مستقیماً در سوراخ بالایی بدنه قرار می گیرد.

تکنیک اجرایی کرنای فارس

تکنیک اجرایی این کرنا در مجموع شبیه تکنیک سرناست و نوازندگان آن همان نوازندگان سرنا هستند. کرنای فارس را نیز با تکنیک نفس برگردان می نوازند. محدوده صوتی این کرنا در مقایسه با سرنا بم تر و به صورت زیر است. این صداها سیّال اند و با تغییر فشار دمیدن و کامل یا ناقص گرفتن سوراخ های صوتی برای اجرای مقام های مختلف متغیرند :

حدود اجرایی متعارف در کرنای فارس :

موارد و نوع استفاده کَرنای فارس

در فارس کرنا همراه با نقاره مضاعف و در موسیقی بختیاری همراه با دهل می نوازند. نوازندگان کرنا  و نقاره در ایل قشقایی «چنگی» نامیده می شوند. چنگی ها که در قدیم و هنگام نبرد، آهنگ جنگنامه می نواختند اجراکننده بخشی از موسیقی قشقایی اند و در مراسم عروسی و شادمانی و جشنها می نوازند. بخش عمده ای از موسیقی مراسم عروسی و جشن ها آهنگ های رقص هستند. رقص مردان «هو» نام دارد و همان تَرکه بازی ست که با آهنگ جنگنامه اجرا می شود و رقص زنان به «هَلِی» معروف است. قبل از شروع بازی ها و رقص ها معموالاً نوازنده کرنا  آهنگ سحرآوازی را می نوازد که آهنگ بیدارباش ایل بوده است. کرنا و نقاره بعضی آهنگ های دیگر را هم که گاه در اصل آوازی هستند اجرا می کنند. در گذشته در مراسم سوگواری نیز آهنگ های دَوِرّه، سحرآوازی و گاه گرایلی را با کرنا و نقاره می نواختند.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان کَرنای فارس

دسته (بدنه) : چوب

قسمتی از بدنه و دهانه شیپوری : فلز برنج

میل : فلز برنج

زبانه : نِی

لب گیر : چوب، فلز، صدف، پلاستیک، استخوان

سُرنای کرمانشاه

سُرنای کرمانشاه

سُرناهای متداول در نواحی غرب ایران، مانند کردستان، کرمانشاه، لرستان، ایلام و به طورکلی ناحیه زاگرس از لحاظ ویژگی های ظاهری و تکنیک های اجرایی تقریباً مشابه اند. اجزای سُرنای کرمانشاه های عبارت اند از بدنه استوانه ای با دهانه شیپوری، میل، زبانه، دو شاخه یا انبرک و لب گیر.

 روی لوله صوتی این سُرنا هفت سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت ایجاد شده اند. این سُرنا برخلاف سُرناهای نواحی شرقی قسمتی به نام دوشاخه یا انبرک دارد. انبرک لوله ای چوبی ست که دارای دوشاخه یا دو زبانه انبرمانند است و در قسمت بالایی و داخل لوله صوتی قرار می گیرد و میل بر روی آن سوار می شود. وجود انبرک در این سُرنا و سایر سُرناهای ایران ــ جز نواحی شرقی ــ  بسیار مهم است و تاثیری تعیین کننده در جنس و رنگ صدای سُرنا دارد. میل سُرنا یک لوله نازک برنجی ست که زبانه بر سر آن بسته می شود. لب گیر شیء  گردی ست با سوراخی در وسط که میل از وسط آن عبور می کند و باعث ثبات سُرنا در دهان  نوازنده می شود.

تکنیک اجرایی سُرنای کرمانشاه

تکنیک اجرایی این سُرنا نیز در مجموع شبیه تکنیک سُرناهای نواحی دیگر ایران است و در نواختن آن نیز از تکنیک برگردان استفاده می شود.

به خاطر ابعاد بزرگ این سُرنا، حدود صوتی آن نسبت به سُرنای شرق خراسان محدودتر و بَم تر و به صورت زیر است. صداهای نسبی هستند و برحسب فواصل مقام های مختلف متغیرند :

تکنیک اجرایی سُرنای کرمانشاه

موارد و نوع استفاده سُرنای کرمانشاه

این سُرنا همراه با دهل در مجالس عروسی و شادمانی و نیز مراسم چَمَزی که اختصاص به سوگواری نواخته می شود. در نظام عشایری این ناحیه در قدیم، سرنا کاربرد های دیگری چون اعلام و بیدار باش ایل نیز داشته است.  رپرتوار سُرنای کرمانشاه قدیم، شامل آهنگ های رقص، از جمله گریان، فَتاپاشایی، چپی و سه جار و همچنین برخی مقام های دیگر رایج در این ناحیه، مانند ساروخانی، جَنگه را، جلوشاهی، خان امیری و سوارسوار همراه با دهل و نیز  مقام سحری ست.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان سُرنای کرمانشاه

بدنه : چوب

دو شاخه یا انبرک : چوب

میل : فلز برنج

زبانه : نی

لب گیر : چوب، فلز، صدف، پلاستیک، استخوان

 

نی لَبَک

نی لَبَک

نی لبک ها گروهی از هوا صداها هستند که از گروه نی ها مشتق شده اند و در موسیقی غربی به ریکوردرها شهرت دارند. نی لبک در مقایسه با نی ها امکانات اجرایی محدودتری دارند اما نواختن و به صدادرآوردن آنها به خاطر ساختاری که دارند آسان تر از نی هاست. به همین دلیل است که جز نوازندگان حرفه ای، افراد دیگری نیز آنها را می نوازند. سازهای خانواده نی لبک در بعضی نواحی ایران متداول اند و با نام های مختلفی چون نی لبک، لَبَک، سیکاتک، شمشاد، توتَک، سوتَک، شوتَک و … شناخته می شوند.

ویژگی های ظاهری و ساختاری نی لبک

نی لبک لوله صوتی کوتاهی ست که روی آن تعدادی سوراخ صوتی در جلو ایجاد شده اند. بیشتر نی لبک ها فاقد سوراخ پشت هستند. سر نی لبک (قسمتی که در آن می دمند) را به شکل خاصی برش می دهند و متناسب با این برش، قطعه چوبی در دهانه می گذارند، به گونه ای که میان آن و جداره بدنه شکاف باریکی ایجاد شود. این شکاف هوای ناشی از دمیدن را مستقیماً به لبه تیزی که روی بدنه و نزدیک دهانه ایجاد شده هدایت می کند. برخورد هوا با این لبه تیز باعث به صدادرآمدن نی لبک می شود

تکنیک اجرایی نی لبک

از تکنیک نفس برگردان نیز در نواختن نی لبک استفاده می کنند به این ترتیب صدای آن ممتد و بدون فاصله و مکث به گوش می رسد. به خاطر فقدان سوراخ پشت در بعضی نمونه ها این ساز محدوده صوتی وسیعی ندارد. البته نوازندگان حرفه ای می توانند آهنگ مورد نظر را در دو اکتاو مختلف اجرا کنند. حدود اجرایی متعارف در نی لبک های فاقد سوراخ پشت به صورت زیر است. در اینجا صدای «دو» یک صدای فرضی ست و سایر صداها نیز با تغییر فشار هوا و گرفتن کامل یا ناقص سوراخ ها تا حدودی متغیر هستند.

در نی لبک های حرفه ای که غالباًدارای سوراخ پشت نیز هستند این محدوده صوتی در یک اکتاو بالاتر نیز قابل اجراست..

به صدادرآوردن نی لبک ها به خاطر ساختار قسمت دهانی آن ساده است و به همین دلیل کودکان نیز می توانند آن را به راحتی بنوازند. نی لبک ها اگرچه سازهایی غیرحرفه ای محسوب می شوند اما نوازندگان حرفه ای هم گاه آنها را می نوازند.

موارد و نوع استفاده نی لبک

نی لبک اصولاً سازی غیر حرفه ای است که برای سرگرمی توسط کودکان و نوجوانان نواخته می شود. نی نوازان و چوپانان نیز گاه به طور حرفه ای از آن استفاده می کنند. نی لبک را غالباً به تنهایی می نوازند و ساز دیگری آن را همراهی نمی کند.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان نی لبک

نی لبک اصولاً سازی غیر حرفه ای است که برای سرگرمی توسط کودکان و نوجوانان نواخته می شود. نی نوازان و چوپانان نیز گاه به طور حرفه ای از آن استفاده می کنند. نی لبک را غالباً به تنهایی می نوازند و ساز دیگری آن را همراهی نمی کند.

سُرنا شرق خراسان ، سازسرنا

سُرنا شرق خراسان ، سازسرنا

سُرنا که در اغلب نواحی ایران به «ساز» معروف است در شکل ها و اندازه های گوناگون در همه نواحی ایران جز ترکمن صحرا متداول است. ساختار کلی  بدنه سُرنا و اجزای آن در تمام مناطق تقریباً شبیه هستند اما سُرناهای  مناطق شرقی ایران (شرق و شمال خراسان و سیستان) در مقایسه با سُرنا های مناطق نواحی دیگر چند تفاوت مهم دارند

اندازه آنها کوچکتر است.

دهانه شیپوری شان تنگ تر است.

فاقد دوشاخه یا انبرک هستند.

وسعت صوتی شان بیشتر است.

ویژگی های ظاهری و ساختاری سرنای شرق خراسان

این سُرنای کوچک در مناطق تربت جام، تایباد، خواف و تا حدودی سرخس دیده می شود و اجزای آن عبارت اند از : بدنه استوانه ای با دهانه شیپوری محدود، میل، زبانه و لب گیر. روی لوله صوتی این سُرنا هفت سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت و یک سوراخ در بغل و نزدیک دهانه شیپوری ایجاد شده اند. روی سوراخ بغل انگشت گذاری نمی شود. سُرنای شرق خراسان فاقد دوشاخه یا انبرک است و میل آن مستقیما در دهانه بالایی قرار دارد. این میل یک لوله برنجی نازک است که زبانه بر سر آن بسته می شود و سمت دیگر آن در سوراخ بالایی بدنه قرار می گیرد. زبانه از جنس نی خاصی ست. لب گیر، شیءِ گردی از جنس های مختلف است که وسط آن سوراخ است و میل از وسط آن عبور می کند و باعث ثبات سُرنا در دهان نوازنده می شود.

تکنیک های اجرایی سُرنای شرق خراسان

تکنیک های اجرایی همه سُرناها در نواحی ایران مشابه اند. سُرنای شرق خراسان بنا به ساختار ویژه اش، محدوده صوتی گسترده تر و زیرتر دارد. در این سُرنا با استفاده از تکنیک نفس برگردان می دَمند و اجرای نغمه در مناطق زیر و مافوق زیر در آن بسیار متداول است. به طورکلی تکنیک نواختن سُرنا در نواحی شرقی ایران پیچیده تر از نواحی دیگر ایران است.

وسعت صوتی سُرنای شرق خراسان محدوده ای به صورت زیر دارد. این صداها تا حدودی سیّال اند و با تغییر فشار دمیدن و کامل یا ناقص گرفتن سوراخ ها تغییر می کنند :

حدود اجرایی متعارف در سرنای تایباد و تربت جام :

موارد و نوع استفاده سُرنای شرق خراسان

این سُرنا در مجالس عروسی و شادمانی می شود و دهل، ساز همراهی کننده آن است. رپرتوار سُرنا در ناحیه شامل مقام های بازی و رقص، از جمله مراحل مختلف چوب بازی، آفَر، حَتَن و همچنین مقام اللّه و تعدادی مقام و آهنگ دیگر، از جمله کورا وغلی برای مراسم کُشتی و … است.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان سُرنای شرق خراسان

بدنه : چوب

میل : فلز برنج

زبانه : نی

لب گیر: چوب، فلز، صدف، پلاستیک، استخوان

شیپور ، معرفی ساز شیپور

شیپور ، معرفی ساز شیپور

ویژگی های ظاهری و ساختاری

شیپور نوعی بوق فلزی از جنس برنج یا آلیاژهای مشابه است که از گذشته های دور تا امروز مورد استفاده بوده است. بوق های برنجی، کَرناهای بلند نقاره خانه ها، کرمیل ها و انواعی از کَرناها از خانواده شیپورها محسوب می شوند. سازهای این خانواده اگرچه از نظر شکل و اندازه و کارکرد با هم اختلاف دارند اما ویژگی های مشترک زیر باعث هم خانواده شدن آنها می شود :

جنس بدنه این سازها فلزی ست .

دهانه (محل دمیدن) آنها پیاله ای یا شبه پیاله ای ست.

بیشتر آنها دارای دهانه شیپوری در انتهای لوله صوتی هستند.

طول لوله صوتی شان نسبتاً طویل است.

کاربردشان بیشتر خبررسانی و رزمی بوده است.

بدنه ساز های این گروه، لوله صوتی بلندی ست که قطر آن از سَر به تَه ترجیهاً افزایش می یابد و در انتها به دهانه شیپوری ختم می شود. طویل بودن لوله صوتی باعث شده که در بعضی نمونه ها برای کاستن از حجم ساز، لوله را یک یا چند بار خم کنند. از این رو در بررسی سازهای این گروه با شکل های مختلفی مانند بدون خَم (مستقیم)، با یک خم و با دو یا چند خم مواجه می شویم. خم کردن لوله صوتی باعث می شود یک شیپیور با طول تقریبی دو متر، به طول حدود سی سانتی متر تغییر وضعیت دهد.

تکنیک اجرایی شیپور

تکنیک اجرایی سازهای گروه شیپورها مانند تکنیک اجرایی همه سازهایی ست که دهانه پیاله ای شکل دارند. صداهای سازهای این گروه متناوب اند و در نواختن آنها از تکنیک نفس برگردان استفاده نمی شود.

موارد و نوع استفاده شیپور

انواعی از سازهای این گروه در قدیم، در نقاره خانه های حکومتی و مذهبی با نام هایی چون کَرنا، بوق، کرمیل و … نواخته می شدند و برخی دیگر در جنگ ها اجرای موسیقی جنگی را بر عهده داشتند. در گروه های اجراکننده موسیقی مذهبی و تعزیه نیز از انواعی از این سازها استفاده می شود. به طورکلی می توان گفت شیپورها غالباً نقش خبررسانی یا تهییج را بر عهده داشته اند. سازهای بادی برنجی اروپایی، از جمله ترومپت ها، هورن ها، ترومبون ها و توباها حاصل تغییر و تحولاتی هستند که در سازهای خانواده شیپور ایجاد شده اند.

دَف کردستان برخی نواحی ایران

دَف کردستان برخی نواحی ایران

دَف، پوست صدایی یک طرفه (یک طرف باز) با بدنه قاب آن غالبا گرد و به ندرت چند ضلعی است و در اندازه های مختلف و کاربردهای گوناگون دیده می شود. ویژگی های ظاهری و ساختاری همه دف ها در مجموع یکسان اند و اختلافشان در اندازه، داشتن یا نداشتن زنجیر، حلقه، زنگ و زنگوله، جنس و مواد به کار رفته در ساختمان آنها و نوع کاربرد و موقعیت فرهنگیشان است. این پوست صدا در مناطق مختلف با نام های گوناگونی شناخته می شود و متداول ترین نام برای سازهای این گروه دَف یا دَپ و دایره است.

از نظر ما با وجود شباهت دف و دایره، این سازها به خاطر تفاوت در اندازه، ویژگی های ظاهری و از همه مهم تر، رنگ و جنس صدا و کارکرد و تکنیک های اجرایی سازهای مستقلی محسوب می شوند. نه دایره زیرمجموعه دف است و نه دف زیرمجموعه دایره . حتی خود دایره ها نیز در نواحی مختلف ایران گاه از نظر شکل، اندازه و تکنیک های اجرایی با یکدیگر تفاوت دارند. اگرچه دف از گذشته تا به امروز در موسیقی ایران و در نواحی مختلف حضوری چشمگیر داشته است، اما تعلّق آن به کردستان ـ حداقل پس از تأسیس طریقت قادریه توسط شیخ عبدالقادر گیلانی در نیمه دوم قرن هشتم قمری و استفاده خاص پیروان این سلسله از این ساز ـ در مقایسه با نواحی دیگر ایران بارزتر است.

ویژگی های ظاهری و ساختاری دف کردستان

دف، بدنه استوانه ای کوتاه و قاب مانند از جنس چوب دارد که بر یک طرف آن پوست کشیده اند. از آنجا که ارتفاع این بدنه کم است گروه دف ها و دایره ها را پوست صداهای دارای قاب می نامند. در ساخت دف، دو قاب آن به صورت «فارسی بُر» روی هم قرار می گیرند و کلاف گِرد دف به وجود می آید. ضخامت لبه بیرونی قاب را از یک و  نیم سانتی متر به دو تا سه میلی متر کاهش می دهند و پوست را روی این لبه می کشند و آن را با چسب یا سریش  و تعدادی میخ فلزی بر دهانه دف محکم می کنند. در لبه داخلی قاب نیز در فاصله معیّن حلقه های زنجیر آویزان می شود.

تکنیک های اجرایی دف

دف را با دست چپ می گیرند و با پنچ انگشت دست راست و چهار انگشت دست چپ می نوازند. دست راست در نواختن دف نقش اصلی را برعهده دارد. در روش های جدید دف نوازی، پوست دف به سه منطقه صوتی مرکزی، میانه و کناره تقسیم می شود و هر منطقه ویژگی صوتی خاص خود را دارد. اجرا در منطقه مرکزی، (صدای دُم یا تُم)، اجرا در منطقه میانه وکناره (صدای تَق، تَک یا بَک) انواع ریز، دست بَست و اشاره و ضرابی (انواعی از پِلنگ( از مهم ترین تکنیک های اجرایی دست راست هستند و اجرا در منطقه میانه و کناره، اجرای انواع ریز(توپُر، سَرَندی و … ) چپ ریز (با لرزاندن دف توسط دست چپ و به صدا درآوردن حلقه ها)، حرکت دادن دف به بالا و پایین، چپ و راست و جلو و عقب و نواختن در حالت افقی (خوابیده) که هرکدام از نظر نوع برخورد حلقه ها به پوست و بدنه متفاوت اند و صداهای مختلفی ایجاد می کنند. از مهم ترین تکنیک های دست چپ محسوب می شوند.

موارد و نوع استفاده دف

دف، ساز عرفانی و قابل احترام در اجرای مراسم ذکر و سماع درویشان به ویژه طریقت قادریه در کردستان است. در برخی مناطق ایران نیز که پیروان این طریقت یا طریقت های دیگر مانند نقشبندیه، خاکسار، نعمت اللهیه و … حضور دارند، از دف در مراسم ذکر سماع استفاده می شود. در چند دهه گذشته دف از تکیه ها و خانقاه ها پافراتر نهاده و به عنوان سازی با قابلیت های اجرایی زیاد و صدادهی قوی و درخشان در گروه های مختلف موسیقی حضور یافته و همین امر باعث شکل گیری تکنیک های جدیدی در نواختن دف شده است. امروزه به جز تکیه ها و خانقاه های کردستان و برخی نواحی دیگر، از دف در گروه سازهای کلاسیک ایرانی، گروه سازهای کوبه ای، گروه های دف و حتی گروه های اجراکننده موسیقی پاپ نیز استفاده می کنند.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دف

 بدنه (قاب) : چوب های تاک (بهترین چوب)، بید، چنار، نارنج و به ندرت گردو

پوست : پوست های بز، میش، آهو، گوسفند، بزکوهی و یا پلاستیک (در نمونه های جدید(

حلقه ها : فلزات برنج، مس، آهن گُل

میخ ها : فلزات آهن، برنج، مس و نیز چوب (در قدیم(