تار، از سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقیّد است که در ساخت آن از چوب، پوست، استخوان، زه (رودۀ تابیدۀ چهارپایان) و فلز استفاده می شود و طول کلّی آن حدود 95 سانتی متر است. اگرچه در گذشته های دور ، نامی از آن برده نشده استولی حدود دویست سال پیش، تار، یکی از ساز های اصلی موسیقی ملّی ایران بوده است. نوازندۀ تار ایرانی در حالت نشسته تار را به صورت افقی روی ران پا قرار می دهد، به طوری که دستۀ تار چپ و کاسۀ طنینی طرف راست نوازنده قرار گیرد. نوازنده سر انگشت های دست چپ را روی دستان هایی که در طول دستۀ تار بسته شده اند حرکت می دهد و با مضرابی در دست راست دارد به سیم ها زخمه می زند.
کاسۀ طنینی
کاسۀ طنینی از چوب یک تکه در دو حجم تو خالی تقریباً گلابی شکل ــ یکی بزرگتر و دیگری کوچکتر ــ تشکیل شده و یک طرف آن ها (دهانه) باز است. قسمت بزرگ تر را «کاسه» و قسمت کوچکتر را «نقاره» می گویند. بر روی دهانه های باز کاسه و نقاره پوست می کشند و خرک بر روی پوست کاسه قرار می گیرد. جنس چوب کاسه ها معمولاً از چوب درخت توت تهیه می شود.
پوست
پوست تار از قسمت نازک پوس چهارپایانی مانند بز و برهّ انتخاب می شود
خرک
خرک معمولاً از جنس استخوانِ به کار رفته در روی دسته و شیطانک به طول تقریبی 5 و ارتفاع 2 سانتی متر ساخته می شود که با دو پایۀ کوچکِ خود روی پوست کاسه قرار می گیرد و سیم ها هر یک جداگانه از درون شیار های کم عمقی که بر سطح خرک ایجاد شده اند عبور می کنند. برای ثابت ماندن خرک بر روی پوست، تکه های کوتاهی از جنس دستان ها از حلقه های کوچکی که روی خرک (دو حلقه در طرفین و یک حلقه در وسط) ایجاد شده می گذرند و به سیم گیر که در انتهای بدنۀ کاسه قرار دارد وصل می شوند.
دسته
دستۀ تار از چوب های سختیا توت، به صورت لوله ای توپرُ به طول تقریبی50 و قطر تقریبی 4 سانتی متر ساخته می شود که از طرف جلو (محل انگشت گذاری) صاف برش خورده و از طرف پشت نیم دایره است و دستان ها با فواصل معین، روی آن بسته می شوند. در طرفین طول دسته (سطح رویی) دو رشته نوار از جنس استخوان کار می گذارند که هم به زیبایی دسته کمک می کنند و هم مانع فرسایش چوب در اثر تماس زیاد انگشت ها می شوند. دستۀ تار از یک طرف به نقاره و از طرف دیگر به سر پنجۀ تار متصل است.
سرپنجه
سرپنجه یا جعبۀ کوک (جعبۀ گوشی ها) جعبۀ کوچک توخالی ست که در ابتدای طول دسته قرار گرفته و از جنس چوب کاسه هاست و به تعداد سیم های تار، شش گوشی (در هر طرف سه گوشی) روی آن قرار دارند.
گوشی ها
تار 6 عدد گوشی از جنس چوب، به تعداد سیم های ساز دارد که به صورت میخ درشت سَر پهن ساخته می شود. قسمتی که هنگام کوک کردن، با دست چپ نوازنده به چپ و راست گردانده می شود پهن تر است و بیرون سرپنجه قرار دارد و قسمتی که یک سرِ سیم به دور آن پیچیده می شود باریک تر است و داخل فضای خالی سرپنجه قرار دارد.
شیطانک
قطعه استخوان باریک و کمارتفاعی به عرض دستۀ تار و به ارتفاع 2 میلی متر است که بین دسته و سرپنجه قرار گرفته و دارای شیارهای کم عمقی ست که سیم ها هر یک از درون یکی از این شیارها می گذرند و به طرف گوشی می روند.
دستان ها
امروزه به طور معمول 28 دستان بر روی دستۀ تار بسته می شوند که جنس آنها از زه (رودۀ تابیدۀ چهارپایان) یا نخ نایلون است. هر دستان را در فواصل معین، چهار یا سه دور، دور دستۀ تار می بندند و آن را گره می زنند، به طوری که گره ها در شیاری که در سطح بالایی طول دسته ایجاد شده قرار بگیرند. محل دستان بر روی دسته ثابت نیست و در دستگاه های مختلف، بعضی دستان ها تا حدی حرکت داده می شوند.
سیم گیر
قطعه ای ست کوچک از چوب یا استخوان که در انتهای بدنۀ کاسه نصب شدهو دارای شیارهایی است که حلقۀ تابیده شده یا گرهِ یک سرِ سیم یه آن می افتد.
تعداد و جنس سیم ها
تار ایرانی دارای 6 سیم از جنس فلز با قطرهای مختلف است که به طور معمول سیم های اول و دوم (فلزی سفیدرنگ) به قطر 20/0 تا 18/0، و سیم های سوم و چهارم (زرد از جنس برنج) به قطر 22/0 تا 18/0 ، دو به دو با یکدیگر هم صدا کوک می شوند. سیم پنجم و اخوان
(فلزی سفیدرنگ) با قطر کمتر هم صدای سیم های اول و دوم، و سیم ششم سیم بم (فلزی زردرنگ) با قطر 38/0 یک اکتاو بم تر از سیم های اول و دوم کوک می شوند.
وسعت
وسعت معمول صدای تار نزدیک به سه اکتاو است.
کوک سیم ها
کوک دست ِ باز سیم های شش گانه به صورت چهارم پایین رونده و اکتاو است. کوک سیم ها بنابر نیاز نوازنده می تواند تغییر کند. معمولاً در اجرای مقام های دوازده گانۀ موسیقی ملّی سیم های پنجم و ششم کوک متغیری دارند.
کلید نت نویسی
نت نویسی تار با کلید سُل خط دوم حامل است.
مضراب
مضراب قطعه ای ست فلزی معمولاً از جنس برنج، به طول تقریبی 3 تا 4 سانتی متر و نیمی از طول آن که در دست نوازنده جای می گیرد با موم پوشیده شده است.
ویژگیهای دیگر تار
کوک سیمها و محل دستان ها را در اجرای دستگاه ها و آوازهای موسیقی ملی می توان تغییر داد ولی معمولاً فواصل چهارم یا پنجم پایین رونده بین سیم های اصلی حفظ می شوند.
گفته اند سیم پنجم تار را غلام حسین درویش (استاد تار دورۀ قاجار) اضافه کرده است که به آن «سیم واخوان» می گویند.
خراش (آرپژ) و آکوردهای دو یا سه صدایی در تار قابل اجرا هستند و اجرای نت ها بر روی سیمِ بم با انگشت شست دست راست نیز ممکن است.
تمام حالتهای کیفی موسیقی ایرانی، اعم از دوبل نت، تکیه، ریز، تریل، گلیساندوهای عرضی و طولی و غیره بر روی این ساز قابل اجرا هستند.
استاد علی نقی وزیری به منظور وسعت بیشتر، دستۀ تار را تا روی نقاره ادامه دادند و به این ترتیب شش دستان(فاصلۀ یک چهارم درست) بر وسعت آن افزودند. ایشان در نمودار کتاب هایشان تا قبل از نقاره با استفاده از فواصل ربع پرده 29 دستان ارائه داده اند.
«پنجه کاری» نوعی نوازندگی در سطح استادان است، به این ترتیب که بدون زخمه زدن با دست چپ بر سیم ها، انگشت دست راست بر سیمی ثابت می ماند و انگشت بعدی سیم را به صورت کندن به صدا درمی آورد و به همین ترتیب نغمه هایی ایجاد می شوند.
«گرفته»یا دراصطلاح «پیتزیکاتو» به نوعی نوازندگی می گویندکه بالافاصله بعد ازآخرین صدا، طنین آن با انگشت یا انگشت های بعدیِ همان دست گرفته می شود.
«پوش» نیز اصطلاحی است که برای نوازندگی بر روی نقاره به منظور ایجاد صدای نرم تر و پخته تر به کارمی رود. گاهی نیز زخمه ای با مضراب زده می شود و در طنین آن انگشت های دست چپ نغمه ای کوتاه می نوازد.
صدادهی تار را با تغییراتی که در اندازه و تراش کاسه و نقاره و دسته و پوست ایجاد می کنند می توان تغییر داد و تارهایی با وسعت و رنگ صدای دیگر ساخت که تار آلتو و تارباس معمول ترین آن هاست. نمونه هایی از این تارها ساخته شده اند که تجربی و سلیقه ای بوده اند و عمومیت نیافته اند.
علایم معمول در تار
در نوازندگی تار نیز مانند دیگر سازها از علایمی قراردادی برای انگشت گذاری و ایجاد حالت های خاص استفاده می شود که معمول ترین آن ها عبارت اند از:
O= علامت دست باز سیم (صوت مطلق)
∧= علامت مضراب راست، یعنی زخمه از بالا به طرف پایین نواخته می شود
∨= علامت مضراب چپ، یعنی زخمه از پایین به طرف بالا نواخته می شود.
T= علامت اجرای کشش زمان نت با مضراب ریز
+= علامت اجرا با انگشت شست دست چپ بر روی سیم بم در نوازندگی تار، کشش زمان کامل نت ها را با مضراب ریز نگه می دارند.
نواختن مضراب راست و چپ به صورت پیاپی، مسلسل، مساوی و نسبتاً سریع را اصطلاحاً «ریز» می گویند.
در انگشت گذاری روی سیم های اول و دوم، شمارۀ دست چپ و شماره های 2 و 3 و 4 به ترتیب برای انگشت سبابه برای استفاده از انگشت های بعدی درنظر گرفته شده اند. این اعداد را بالای نت می گذارند. برای انگشت گذاری روی سیم های دوم و سوم زیر اعداد، و سیم ِبم بالای اعداد، نیم دایرۀ کوچکی رسم می کنندکه استفاده از سیم های نامبرده و انگشت گذاری آن ها را یادآور می شود.
اصطلاحات بالا دسته (نزدیک به سرپنجه)، وسط دسته و پایین دسته (نزدیک به نقاره) در تارنوازی معمول هستند.تمام علایم مربوط به حالت هاو حرکاتی که درتئوری موسیقی مطرح می شوند را برای تار هم می توان نوشت و این علایم کاربرد دارند.
