ساز (ساز عاشیقی ـ قوپوز)

ساز (ساز عاشیقی ـ قوپوز)

سازی که امروزه در دست عاشیق های آذربایجان دیده می شود «ساز» نام دارد و به ساز عاشیقی نیز معروف است. ظاهراً سازی که اوزان های قدیم (اجداد عاشیق های کنونی) می نواخته اند «قوپوز» یا «چگور» نام داشته است. تمرکز اصلی این ساز اگرچه در آذربایجان شرقی و غربی و جمهوری آذربایجان است، اما در استان های اردبیل، زنجان، همدان و قزوین نیز حضوری قابل توجه دارد. ساز عاشیقی از خانواده زهی مضرابی (زخمه ای) مقیّد است، که با مضراب نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد.

ویژگی های ظاهری و ساختاری ساز عاشیقی

ساز عاشیقی کاسه طنینی ترکه ای بزرگی به شکل تقریباً نیمه گلابی و دسته ای طویل دارد و روی دهانه کاسه با صفحه چوبی پوشیده شده است. عدد 9 در سنت موسیقی عاشیقی آذربایجان اهمیت زیادی دارد. ساز عاشیقی کاسه ای 9 ترکه، 9 وتر، 9 گوشی و 9 دستان دارد. امروزه به این ترکیب های 9 تایی در ساختمان ساز کمتر توجه می شود و دستان ها افزایش یافته و تعداد ترکه ها به 11 تا 13 قطعه رسیده اند. تعداد وترها نیز کاهش یافته و به 7 یا 8 وتر رسیده اند. ساز عاشیقی به شکل سنتی 9 وتر دارد که در سه ردیف سه تایی در کنار هم قرار می گیرند. سازهای متداول در آذربایجان شرقی امروزه 8 وتر(3+2+3) و در آذربایجان غربی 7وتر (3+1+3) دارند. به تعداد وترها در انتهای دسته گوشی وجود دارد. در سازهای قدیمی، دسته از طریق یک قسمت رابط به نام «بِچِه» یا «بَرچَک» به کاسه متصل می شده است. تعداد دستان ها در قدیم 9 و امروزه 14 تا 16 عدد است. برخی تک نوازان سازهایی با 19 تا 22 دستان دارند. سیم گیر، خرک، شیطانک و مضراب از دیگر اجزای ساز عاشیقی هستند.

ساز (ساز عاشیقی ـ قوپوز)

کوک ساز عاشیقی

ساز عاشیقی با کوک های مختلفی نواخته می شود. عاشیق هایی که تکنیک نوازندگی پیشرفته تری دارند و نیز تک نوازها از کوک های متنوع استفاده می کنند، اما متداول ترین، ساده ترین و عمومی ترین کوکی که بیشتر عاشیق ها از آن استفاده می کنند کوک زیر است :

ساز (ساز عاشیقی ـ قوپوز)

دستان بندی ساز عاشیقی

سه روش مختلف دستان بندی در ساز عاشیقی وجود دارد که اختلافشان در تعداد دستان هاست. در قدیم این ساز 9 دستان داشت و امروزه حدود 16 دستان دارد و تک نوازان از سازهایی با 19 تا 22 دستان استفاده می کنند.

الف ) دستان بندی ساز عاشیقی ـ ایمران حیدری (آذربایجان شرقی ــ تبریز)  

ساز (ساز عاشیقی ـ قوپوز)

ساختار اصلی مُقام ها «هاواها»ی عاشیقی با 9 دستان اجرا می شود، اما برای اجرای برخی تزیین ها 16 دستان مورد نیاز است. تک نوازان برجسته برای اجرای تزیین های بیشتر یا اجرای مُقامات آذربایجانی که خارج از حوزه موسیقی عاشیقی است به سازهایی نیاز دارند که بیش از 16 دستان داشته باشند.

ب) دستان بندی سازعاشیقی ـ محمدحسین دهقان (آذربایجان غربی ــ ارومیه)

ساز (ساز عاشیقی ـ قوپوز)

تکنیک های اجرایی ساز عاشیقی

اگرچه تکنیک های اجرایی ساز عاشیقی عموماً در نیم قرن گذشته پیشرفت چندانی نداشته اند، اما در چند دهه اخیر تحت تأثیر پیشرفت این تکنیک ها در جمهوری آذربایجان توسط نوازندگانی چون عدالت نصیب اُف، تک نوازان این ساز نیز در آذربایجان ایران به تکنیک های پیشرفته دست یافته اند. مضراب های سوروتمَه ای ،
(شبیه به مضراب خراش در برخی سازهای ایرانی و شاخص ترین مضراب در ساز عاشیقی)، راست ـ چپ ـ راست، چپ ـ راست ـ چپ، راست ـ چپ، چپ ـ راست، ریز و دُرّاب از مهم ترین تکنیک های دست راست هستند و کنده کاری، پنجه کاری، ویبراسیون عرضی، ویبراسیون طولی (به ندرت)، ویبراسیون با لرزاندن و تکان دادن کاسه ساز در بغل و گلیساندو، از عمده ترین تکنیک های دست چپ به شمار می روند.

ساز (ساز عاشیقی ـ قوپوز)

موارد و نوع استفاده سازعاشیقی

ساز عاشیقی مهمترین ساز در فرهنگ موسیقی عاشیقی آذربایجان است و توسط عاشیق که خود خواننده نیز هست نواخته می شود. البته در شیوه های جدید تک نوازهایی ظهور کرده اند که آواز نمی خوانند. در شیوه سنتی، ساز، آواز را همراهی می کند، اما اصولاً در فرهنگ موسیقی عاشیقی، آواز غالب است. در آذربایجان شرقی، بالابان و دایره، ساز و خواننده را همراهی نمی کند. عمده ترین موارد اجرای موسیقی عاشیقی، مجالس عروسی و شادمانی و قهوه خانه ها هستند. در آذربایجان همیشه قهوه خانه هایی وجود دارند ـ معروف به قهوه خانه های عاشیقلار ـ که در آنها عاشیق ها به اجرای موسیقی می پردازند.

موارد و نوع استفاده سازعاشیقی

کاسه طنینی و صفحه : چوب توت

دسته : چوب های زردآلو، راش، بلوط

گوشی ها : چوب های گردو، شمشاد، آزاد

 شیطانک : استخوان شاخ گاو، روتومول (نوعی ماده مصنوعی)

سیم گیر: استخوان شاخ گاو، روتومول پ

خرک : چوب های سخت، گردو، زردآلو، فوفل

وترها : سیم فولادی سفید 18/0

دستان ها : زه (در قدیم)، سیم نایلونی

مضراب : پوست درخت گیلاس، پلاستیک نرم

دَمّام ، ساز محلی بوشهر

دَمّام ، ساز محلی بوشهر

دَمّام از پوست صداهای دوطرفه ای است که بدنه استوانه ای نسبتاً بلند دارند و با چوب (مضراب) و دست نواخته می شوند. دَمّام های بوشهر در سه اندازه اند و در واقع سه کارکرد مختلف دارند. نوع اول، معمولی ست که تعدادشان در گروه معمولاً چهار عدد است. نوع دوم، دَمّام غمبر استفاده می شود. نوع سوم، دَمّام اِشکون، از دو نوع قبلی کوچک تر است و تعداد آن در گروه معمولاً یک عدد است.

ویژگی های ظاهری و ساختاری دَمّام

 دَمّام استوانه ای از چوب یکپارچه یا ترکه ای و گاه فلزی است که بر دو طرف آن پوست کشیده اند. پوست را ابتدا دور َطوقه هایی به نام چَمبَره از جنس نی خیزران یا بامبو می کشند. هر دَمّام چهار چَمبَره دارد که در میان پوست صداهای متداول در ایران یک ویژگی منحصر به فرد است. زیرا همه طبل های دوطرفه معمولاً دارای دو طوقه هستند، اما دَمّام در هر طرف دو طوقه دارد. طوقه ها همراه با پوست در دو طرف دَمّام با طناب به شکل خاصی به بدنه متصل می شوند. دَمّام را با یک قطعه چوب (ساقه برگ نخل) که اندکی دارد می نوازند.

دَمّام ، ساز محلی بوشهر

تکنیک های اجرایی دَمّام

چوب یا گُرز دَمّام که سر آن کمی خمیده است در دست راست نوازنده قرار می گیرد. پوست سمت راست با چوب و پوست سمت چپ با دست نواخته می شوند. دست های راست و چپ در ایجاد تقارن های متریک ـ ریتمیک مکمل هم هستند و نوعی مکالمه در دَمّام ریتمیک به وجود می آورند. این مکالمه در دَمّام معمولی، ساده تر است و به ترتیب در دَمّام  غَمبر و اِشکون پیچیده تر می شود. صدای برخورد دَمّام به پوست سمت راست قوی، پر حجم و بم ، صدای برخورد کف و انگشت های دست چپ نوازنده به پوست سمت چپ تا حدودی نافذ و زیرتر است. دَمّام های معمولی پایه های اصلی جریان ریتم را ایجاد می کنند و دَمّام های غَمبر این پایه ها را به ساختمان ریتمیک تبدیل می کنند و دَمّام اِشکون به صورت بداهه به تزئین و آرایش این ساختمان ریتمیک می پردازد. بنابراین نقش دَمّام اِشکون  از سایر دَمّام ها مشکل تر و مهم تر است.

موارد و نوع استفاده دَمّام

موارد اصلی استفاده از دَمّام در چند دهه اخیر محدود به مراسم سوگواری ماه محرم در قالب گروه های دَمّام و سنج و بوق است. در سال های اخیر از این ساز در موقعیت های دیگری چون مراسم یَزله و همراهی با نی انبان ونی جفتی نیز استفاده می کنند. گروه های دَمّام و سنج و بوق، متشکل از تعدادی دَمّام (معمولاً فرد)، تعدادی سنج (معمولاً فرد)، و یک بوق شاخی هستند و وظیفه اعلام آغار مراسم سوگواری محرم را برعهده دارند.در گذشته از دَمّام هنگام  انجام کارهای دریایی در کشتی یا ساحل، مراسم اهل هوا (نوعی مراسم موسیقی درمانی)، مراسم دُم دُم سحری(مراسم سحرگاه ماه رمضان) و چند موقعیت دیگر نیز استفاده می شده است.

دَمّام ، ساز محلی بوشهر

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دَمّام

بدنه : چوب یکپارچه یا ترکه ای، فلز

پوست : پوست بز

چَمبَره (طوقه) : نی بامبو، خیزران، چوب، میله فلزی

چوب (گُرز) دَمّام : ساقه برگ درخت نخل

طناب : الیافی مانند کنف، بندنخی

دَمّام ، ساز محلی بوشهر

بربط ، آشنایی با ساز قدیمی ایرانی

بربط ، آشنایی با ساز قدیمی ایرانی

بربط که در زبان عربی عود نامیده میشود از سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقیّد است که در ساخت آن، چوب، زه یا نایلون و استخوان به کار رفته اند. بربط که یکی از مهم ترین و معمول ترین سازهای موسیقی ایران قدیم بوده، سازی است گلابی شکل از جنس چوب (توت وگاه فوفل و آبنوس) با کاسه طنینی بزرگ و دسته کوتاه به طول تقریبی85  سانتی متر. این ساز را هنگام نواختن بهصورت افقی روی ران پا می گذارند، بهصورتی که دسته در طرف چپ و کاسه نوازنده قرار می گیرد.

کاسه طنینی و صفحه رو

کاسه طنینی بربط مانند گلابی است که از طول به دو قسمت مساوی تقسیم و از ترْک های چوبی متعدد به هم پیوسته تشکیل شده است. ترْک ها از یک سو در پایین کاسه و از دیگر سو نزدیک دسته به یکدیگر می رسند. صفحه روی بربط از جنس چوب است که به منظور صدادهی بهتر از چوب کاج استفاده می شود. دو دایره کوچک و یک دایره بزرگ تر مشبک از جنس استخوان برای خروج صدا از کاسه بر روی صفحه تعبیه شده است و خرک در قسمت پایین صفحه قرار می گیرد. بر روی صفحه، به فاصله کمی از خرک در محل برخورد مضراب با وترها، صفحه کوچک بیضی شکلی از جنس چوب یا استخوان چسبانده می شود تا به دلیل کوتاهی ارتفاع خرک، از برخورد مضراب با وترها صفح اصلی ساییده نشود.

بربط ، آشنایی با ساز قدیمی ایرانی

پُل

در پنج نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه پل هایی افقی متصل به صفحه وجود دارند که  از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می کنند.

خرک و سیم گیر

خرک بربط قطعه چوبی به طول تقریبی 10 سانتی متر است که در قسمت پایین کاسه قرار می گیرد و روی آن شیارهای کم عمقی برای عبور وترها ایجاد شده اند. در ساخت بعضی بربط ها، وترها به «سیم گیر»ی که در انتهای  بدنه کاسه است وصل می شوند و در بعضی دیگر خرک وظیفه  «سیمگیر» را نیز به عهده دارد، به این صورت که وترها در سوراخ هایی که روی خرک وجود دارند گره می خورند و به طرف گوشی ها می روند. معمولاً خرک را مستقیماً به صفحه رو نمی چسبانند و بین خرک و صفحه تکه ای چوب صدف قرار می دهند

دسته

 بربط دارای دسته کوتاه چوبی، تقریباً به اندازه یک سوم طول کاسه و قطر حدود 10 سانتی متر است. در قدیم روی دسته بربط دستان بندی می شد ولی امروزه دسته فاقد دستان بندی است. بعضی تزیینات که در ساخت دسته به کار می روند مشابه خط دستان هستند. دسته از یک طرف به کاسه طنینی و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است.

بربط ، آشنایی با ساز قدیمی ایرانی

سرپنجه

سرپنجه یا جعبه گوشی ها  محفظه ای ست توخالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته می شود. سرپنجه محل قرار گرفتن گوشی هاست و در هر یک از طرفین آن پنج گوشی قرار دارند.

سرپنجه

سرپنجه یا جعبه گوشی ها  محفظه ای ست توخالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته می شود. سرپنجه محل قرار گرفتن گوشی هاست و در هر یک از طرفین آن پنج گوشی قرار دارند.

گوشی ها

سرپنجه یا جعبه گوشی ها  محفظه ای ست توخالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته می شود. سرپنجه محل قرار گرفتن گوشی هاست و در هر یک از طرفین آن پنج گوشی قرار دارند.

شیطانک

قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی ست به عرض دسته و ارتفاع حدود یک میلی متر، بین دسته و سرپنجه، که وترها از درون شیارهای کمعمق آن عبور می کنند.

بربط ، آشنایی با ساز قدیمی ایرانی

تعداد و جنس وترها

بربط دارای 10 وتر است که دو به دو با هم هم صدا کوک می شوند. و بعضی بربط ها بم ترین وتر را تکی می بندند و بیشتر برای صدای واخوان درنظر گرفته می شود. جنس وترها از زه (روده تابیده گوسفند) یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم های نایلونی با ضخامت های مختلف است. معمولاً وتر هشتم تا دهم روکش فلزی دارند. وترهای گیتار بر روی بربط صدادهی خوبی دارند. وترهایی خاص این ساز نیز در کارخانه ها ساخته می شوند که شماره 504 آن مورد تایید نوازندگان ایرانی است.

وسعت

وسعت معمول صدای بربط حدود دو اکتاو است که به علت کوتاهی دسته ساز حدود یک اکتاو و نیم از منطقه  صوتی وسط، صدادهی بهتری دارد.

کوک وترها

روی دسته بربط، به علت عدم وجود دستان بندی، اجرای تمام فواصل موسیقی ایرانی (پرده، نیم پرده و ربع پرده ) ممکن است. به جز وتر بم، نسبت صوتی وترها با یکدیگر فاصله چهارم درست پایین رونده است. صدادهی حقیقی یک اکتاو بم تر از نت های نوشته شده است.

کلید نت نویسی

روی دسته بربط، به علت عدم وجود دستان بندی، اجرای تمام فواصل موسیقی ایرانی (پرده، نیم پرده و ربع پرده ) ممکن است. به جز وتر بم، نسبت صوتی وترها با یکدیگر فاصله چهارم درست پایین رونده است. صدادهی حقیقی یک اکتاو بم تر از نت های نوشته شده است.

بربط ، آشنایی با ساز قدیمی ایرانی

مضراب

جنس مضراب بربط از شاه پر پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم است که با انگشت های دست راست گرفته می شود.

ویژگیهای دیگر بربط

به استناد منابع تاریخی، بربط یک ساز ایرانی الاصل است و انواع آن نیز با تغییراتی در اروپا، ترکیه وکشورهای عربی معمول اند. در این ساز معمولاً کشش زمان نت ها با استفاده از واخوان، به اجزای کوچک تر تقسیم می شود و با زخمه های پی در پی بر نت و وتر واخوان، ایجاد می شود. اجرای نت های کشش دار با مضراب ریز هم امکان پذیر است.

نت های روی وتر بم را می توان با انگشت شست دست چپ اجرا کرد.

آکوردهای دو و سه صدایی، به ویژه به صورت آرپز در بربط قابل اجرا هستند.

علایم مضراب های چپ و راست و دست باز مانند علایم یادشده در تار هستند.

در انگشت گذاری، ، شماره یک برای انگشت سبابه، شماره 2 برای انگشت وسطی،شماره 3 برای انگشت چهارم و شماره 4 برای انگشت کوچک نوشته می شود.

مضراب راست (∧) از بالا به پایین و مضراب چپ (∨) از پایین به بالا نواخته می شود و از علامت T برای ریز استفاده می کنند.

بربط، سازی ست که برای ایجاد صدای بم در گروه نوازی استفاده می شود و قدرت تکنوازی نیز دارد. تمام علایمی که در تئوری موسیقی برای ایجاد حالت ها و حرکات وجود دارند (تکیه، حروف زینت، گلیساندوی طولی، دوبل نت و …) بر روی این ساز نیز قابل اجرا هستند.

بینجو ، ساز بلوچستان

بینجو ، ساز بلوچستان

بینجو در اصل یک ساز بلوچی نیست و حدود پنجاه سال پیش از پاکستان به بلوچستان ایران مهاجرت کرده است. این ساز از خانواده سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقیّد است که با مضراب نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد. بینجو اگرچه ساز زهی مضرابی مقیّد است اما انگشتان دست نوازنده با وترها و پرده ها تماس نمی یابند و این عمل با دکمه ها یا شستی ها و تیغه های فلزی صورت می گیرد.

ویژگی های ظاهری و ساختاری بینجو

بینجو یک جعبه طنینی هندسی شکل نسبتاً کشیده و دراز، با عمق کم دارد که روی آن صفحه چوبی قرار دارد و خرک روی این صفحه نصب شده است. این ساز 6 وتر، 6 گوشی و 3 شیطانک دارد. از روی شیطانک اصلی، دو وتر اصلی بینجو یعنی وترهای سوم و چهارم عبور می کنند. دو شیطانک دیگر مربوط به وترهای جانبی اول و ششم است و وترهای دوم و پنجم فاقد شیطانک هستند. پرده های فلزی بینجو فقط با وترهای سوم و چهارم تماس می یابند و از بقیه وترها به صورت آزاد استفاده می شود. روی صفحه ساز یک چوب نسبتاً طویل به عنوان پایه برای پرده ها و شیطانک اصلی وجود دارد و روی این پایه که به منزله دسته بینجو است پرده ها به صورت تیغه های فلزی نازک قرار دارند. روی جعبه طنینی نیز یک حفاظ چوبی قرار دارد که دکمه ها یا شستی ها زیر آن نصب شده اند. برای هر پرده یک شستی وجود دارد که انگشتان دست چپ نوازنده با آنها در تماس است. وضعیت قرار گرفتن دکمه ها در زیر دست چپ نوازنده تقریباً مانند وضعیت کلاویه های پیانو است.

بینجو ، ساز بلوچستان

کوک بینجو

بینجو ، ساز بلوچستان

پرده بندی بینجو

بینجو اغلب در پاکستان ساخته می شود و ظاهراً قصد سازندگان آن در نصب تیغه ها یا پرده های فلزی ثابت، ایجاد صداهای کروماتیک تامپره است. بررسی دقیق تر نشان می دهد به خاطر عدم دقت کافی در نصب پرده ها و یا دستکاری نوازندگان، صداهای حاصل از ساز غالباً با فواصل گام کروماتیک تامپره مطابقت کامل ندارد.

پرده بندی بینجو ـ برکت شَکّل زهی (زاهدان)

بینجو ، ساز بلوچستان

تکنیک های اجرایی بینجو

بینجو با مضرابی از جنس پلاستیک نرم، طوری نواخته می شود که مضراب تقریباً با همه وترها در تماس است. به علت ساختمان ویژه بینجو، این ساز تکنیک های اجرایی دست راست گسترده ای ندارد. مضراب رفت، مضراب برگشت، ریز و دُراب  از مهم ترین تکنیک های دست راست در این ساز هستند. برای گرفتن دکمه ها یا شستی های بینجو از هر پنج انگشت دست چپ استفاده می شود.

مناطق موارد و نوع استفاده بینجو

امروزه در همه بلوچستان به ویژه شهرها از بینجو در نمونه های مختلف موسیقی بلوچستان، به ویژه اجرای ترانه های شاد بلوچی (سَوت) استفاده می شود. بینجو در گروه های موسیقی بلوچی در کنار اجراکننده سایر سازهای متداول در بلوچستان نواخته می شود.

بینجو ، ساز بلوچستان

جنس و موادبه کار رفته در ساختمان بینجو

این ساز را ـ همانطور که اشاره شد ـ معمولاً در پاکستان می سازند و در ساخت آن بیشتر از چوب های متداول در محل، مانند حَد یا بَبُّر استفاده می شود.

تمبک زورخانه ، ساز برخی از نواحی ایران

تمبک زورخانه ، ساز برخی از نواحی ایران

زورخانه محل انجام ورزش باستانی ایران و ساختمانی سرپوشیده است که در وسط آن یک گود چندضلعی و در بالای گود سقف بلندی با نورگیر قرار دارد و در اطراف گود نیز جایگاه هایی برای تعویض لباس، گذاشتن اسباب های ورزش زورخانه، نشستن تماشاچی ها و سکوی سَردَم (محل نشستن مرشد) وجود دارد. هدایت مراسم ورزشی زورخانه امروزه برعهده فردی است که مرشد نامیده می شود. مرشدها ورزشکاران قدیمی هستند که از صدای خوش و ذوق موسیقی و شعر بهره مندند و وظیفه نواختن تمبک زورخانه، خواندن آواز و تعلیم و تربیت ورزشکاران جوان را برعهده دارند. تنها سازی که در زورخانه مورد استفاده قرار میگیرد ـ به جز زنگ ـ تمبک مخصوص زورخانه است

تمبک زورخانه ، ساز برخی از نواحی ایران

ویژگی های ظاهری و ساختاری تمبک زورخانه

تمبک زورخانه بزرگ ترین پوست صدای یک طرفه (یک طرف باز)  از لحاظ اندازه در ایران است که با دست نواخته می شود. این ساز از جنس سفال با بدنه ای یکپارچه است و پوست را با سریش بر دهانه آن می چسبانند. بدنه تمبک زورخانه از سه قسمت متصل به هم شامل محفظه و استوانه صوتی، گلویی و دهانه شیپوری انتهایی تشکیل شده است. گلویی، لوله ای نسبتاً استوانه ای است که به تدریج به سمت دهانه شیپوری گشاد می شود و انتهای آن به این دهانه وصل می شود.

تکنیک های اجرایی

تمبک زورخانه با استفاده از انگشت ها، کف و مچ دست ها، ساعد ها، کتف و بازو نواخته می شود. استفاده از ساعد، کتف و بازو ویژگی مهمی در نواختن این تمبک است که تکنیک های اجرایی آن را از تمبک معمولی متمایز می کند. صدای تمبک زورخانه بیشتر به قدرت، حجم، میزان نفوذ صدا و شدت آن بستگی دارد، نه ریزه کاری های دقیق و ظرایفی که با انگشت ها با تمبک معمولی اجرا می شوند و به همین دلیل نقش مستقل انگشت های هردو دست کمتر و نقش ساعد، کتف و بازو در نواختن آن بیشتر است. تمبک زورخانه را نشسته می نوازند.

تمبک زورخانه ، ساز برخی از نواحی ایران

موارد و نوع استفاده تمبک زورخانه

این تمبک به عنوان رکن اصلی مراسم ورزش باستانی نقش عمده ای در تنظیم و ایجاد هماهنگی در حرکت های ورزشی فردی و جمعی و تشویق و تهییج ورزشکاران در اجرا و ادامه حرکت های ورزشی دارد. مرشدها هنگام نواختن تمبک زورخانه، شعرهای حماسی و گاه تغزلی و عرفانی را در وزنهای مناسب با مقام های موسیقی انتخاب می کنند و به آواز می خوانند. ورزش باستانی مراحل مختلفی دارد که عبارتند از: سنگ گرفتن، شنا کردن، میل گرفتن، میل بازی، چرخ زدن، پازدن و کَبّاده کشیدن. در تمام مراحل به جز سنگ گرفتن، تمبک زورخانه نواخته می شود. معمولاً در زورخانه از یک تمبک استفاده می کنند. اما گاه برای تهییج بیشتر ورزشکاران، در کنار مرشد فرد دیگری نیز که خود مرشد است به نواختن تمبک زورخانه می پردازد. از این ساز فقط در زورخانه استفاده می شود.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان تمبک زورخانه

بدنه : سفال (گِل پخته)

دهل سیستان ، دهل خراسان

دهل سیستان ، دهل خراسان

دهل سیستان

دهل سیستان پوست صدای دوطرفه ای است که با چوب نواخته می شود. به طور کلی همه دهل ها بدنه ای استوانه ای دارند که بر دو سر آنها پوست کشیده می شود. ارتفاع این بدنه در نواحی مختلف متفاوت است اما در مجموع می توان گفت دهل ها بدنه  ای نسبتاً بلند یا نسبتاً کوتاه دارند.

ویژگی های ظاهری و ساختاری دهل سیستان

چوب دهل در دست راست نوازنده قرار می گیرد و نَلوک ها به انگشت های سوم و چهارم دست چپ با نخ بسته می شوند. دست راست نقش اصلی را در ن نواختن دهل و ایجاد تقارن های اصلی متریک ــ ریتمیک برعهده دارد. صدای برخورد چوب دهل با پوست سمت راست بسیار شدید، پرحجم و بَم است. وظیفه نَلوک های دست چپ ایجاد تزئینات ریتمیک و تکمیل اجزای ریتم است. در مجموع دست های راست و چپ نقش های متفاوتی دارند و مکالمه ای ریتمیک میان خود انجام می دهند.

تکنیک های اجرایی دهل سیستان

چوب دهل در دست راست نوازنده قرار می گیرد و نَلوک ها به انگشت های سوم و چهارم دست چپ با نخ بسته می شوند. دست راست نقش اصلی را در ن نواختن دهل و ایجاد تقارن های اصلی متریک ــ ریتمیک برعهده دارد. صدای برخورد چوب دهل با پوست سمت راست بسیار شدید، پرحجم و بَم است. وظیفه نَلوک های دست چپ ایجاد تزئینات ریتمیک و تکمیل اجزای ریتم است. در مجموع دست های راست و چپ نقش های متفاوتی دارند و مکالمه ای ریتمیک میان خود انجام می دهند.

دهل سیستان ، دهل خراسان

موارد و نوع استفاده دهل سیستان

در حال حاضر دهل سیستان فقط در مجالس و شادمانی و گاه در مراسم عروسی و در مراسم کُشتی محلی نواخته می شود و ساز همراهی کننده سُرنا است. این ساز در گذشته وظیفه خبر رسانی را نیز بر عهده داشته است.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دهل سیستان

بدنه : چوب جنگلی یکپارچه، فلز (بشکه)

پوست : پوست بز

چوب (مضراب) دهل : چوب جنگلی، چوب گَز

 

دهل خراسان

دهل خراسان نیز پوست صدای دوطرفه ای است که با چوب نواخته می شود. خراسان را می توان از نظر فرهنگی به سه منطقه جنوب، شرق ــ مرکز و شمال تقسیم کرد. در تمام این مناطق دهل متداول است. جنوب خراسان شامل شهرهایی چون بیرجند، گناباد، قاین و فردوس است. دهل بیرجند به خاطر مشترکات فرهنگی تا حدودی شبیه دهل سیستان است. اما دهل های رایج در سایر شهرهای جنوب خراسان تا حدودی به هم شبیه هستند. در خراسان شرقی ــ مرکزی (تایباد، تربت جام، کاشمر و…( نیز دهل متداول است و ساختمان آن تفاوت قابل توجهی با دهل های جنوب خراسان ــ به جز بیرجند ــ ندارد. دهل شمال خراسان نیز در مجموع شبیه دهل های دیگر مناطق خراسان است.

دهل سیستان ، دهل خراسان

ویژگی های ظاهری و ساختاری دهل خراسان

 دهل های متداول در خراسان ـ به جز بیرجند ـ که در مجموع ویژگی های ظاهری نسبتاً مشترکی دارند استوانه چوبی نسبتاً کوتاهی هستند که بر دوسر آن پوست کشیده اند. این استوانه از گردکردن تسمه ای چوبی ایجاد شده است. پوست را در هر طرف ابتدا دور طوقه ای چوبی و گاه فلزی می کشند و طوقه همراه پوست را با طناب به شکل خاصی به بدنه دهل متصل می کنند. دهل خراسان نیز معمولاً با تسمه یا طناب از شانه چپ نوازنده آویزان می شود. طرف راست دهل با چوبی که اندکی قوس دارد، و طرف چپ با ترکه ای باریک به صدا درمی آیند.

تکنیک های اجرایی دهل خراسان

چوب دهل در دست راست نوازنده و ترکه در میان انگشت های دست چپ او قرار می گیرند. دست های راست و چپ در ایجاد تقارن های متریک ــ ریتمیک مکمل هم هستند و نوعی مکالمه ریتمیک به وجود می آورند. صدای برخورد چوب دهل به پوست سمت راست قوی، پر حجم و بم و صدای برخورد ترکه به پوست چپ تیز، نافذ و زیر است.

دهل سیستان ، دهل خراسان

موارد و نوع استفاده دهل خراسان

دهل، ساز همراهی کننده  سُرنا است و مجالس عروسی و شادمانی مهم ترین عرصه حضور دهل و سُرنا و هستند  رپرتوار سُرنا و دهل خراسان شاما آهنگ های رقص، مراسم اسب چوبی (گناباد، سبزوار و شمال خراسان)، اجرای برخی مقام های اصلی منطقه و برخی ترانه ها است.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دهل خراسان

 بدنه : چوب های جنگلی، توت، چنار، سپیدار

پوست : پوست های بز، گوسفند، آهو، بزغاله

چوب (مضراب) دهل : چوب های گَز، سیاچو، گردو، زردآلو

ترکه : چوب بید

طوقه : چوب های قابل انعطاف

طناب: نخ، موی بز، پلاستیک

تمبوره ، ساز محلی تالش

تمبوره که نام و ساختمان آن ارتباطش را با تنبور به اثبات میرساند از سازهای منطقه تالش، در غرب استان گیلان است. این ساز نیز از خانواده ساز زهی مضرابی (زخمه ای) مقیّد استکه هم با مضراب و هم با انگشتان دست نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد.

ویژگی های ظاهری و ساختمانی تمبوره

تمبوره تالشی کوچکترین ساز زهی مضرابی (زخمه ای) در نواحی مختلف ایران است. این ساز کاسه طنینی کوچکی به شکل تقریباً نیمه گلابی دارد و روی دهانه کاسه آن صفحه چوبی قرار می گیرد. کاسه طنینی به دسته ای نه چندان طویل متصل است که دستان ها روی آن بسته می شوند. تمبوره 3 یا 4 وتر دارد و کاسه و دسته آن به صورت یکپارچه ساخته می شوند. گوشی ها، سیم گیر، خرک، شیطانک و مضراب از دیگر اجزای ساختمانی این ساز محسوب می شوند.

کوک تمبوره

تمبوره تالشی به دو صورت کوک می شود :

تمبوره برای اجرای موسیقی تالشی

برای اجرای موسیقی ترکی

دستان بندی تمبوره

دستان بندی تمبوره ـ صالح بیدار (روستای چَروَدی، دهستان اَردَه ـ رضوانشهر)

تکنیک های اجرایی تمبوره

تمبوره تالشی هم با مضراب و هم با انگشت های دست نواخته می شود. مضراب راست (تَک)، مضراب چپ (تَک)، ریز و تکرار سریع شکل های ریتمیک ـ متریک  مشابه از مهم ترین تکنیک های دست راست هستند و کندن، پنجه کاری، تکیه و ویبراسیون عرضی، از تکنیک های عمده دست چپ محسوب می شوند.

تمبوره ، ساز محلی تالش

موارد و نوع استفاده تمبوره

تمبوره تالشی ساز همراهی کننده آوازها و مقام های تالشی است و معمولاً در مجالس عروسی و شادمانی به صورت تنها نیز نواخته می شود. از این ساز که امروزه رو به فراموشی است در اجرای ترانه های تالشی همراه با دایره نیز استفاده می شود.

جنس و مواد به کاررفته در ساختمان تمبوره

کاسه و دسته یکپارچه : چوب های نَمدار، توت، افرا، بلوط

صفحه : چوب های گردو، توت

گوشی ها: چوب های آزاد، نمدار، افرا، بلوط

سیم گیر: چوب، میخ فلزی

خرک : چوب های گردو، توت

وترها : سیم فولادی سفید، ابریشم (در قدیم)

دستان ها : زه، ابریشم (در قدیم)، سیم نایلونی

مضراب : پوست درخت گیلاس، شاخ

رباب هجده تار ، بلوچستان و سیستان

رباب از سازهای قدیمی ایران است که امروزه فقط در شمال بلوچستان، سیستان، افغانستان و تاحدودی پاکستان و تاجیکستان رواج دارد. رباب از خانواده سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقیّد است که با مضراب نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد.

ویژگی های ظاهری و ساختمان رباب هجده تار

رباب هجده تار، بدنه ای کشیده و بلند و دسته ای کوتاه دارد و بخش عمده آن، یعنی کاسه طنینی دو قسمتی، دسته، سرپنجه و گاه تاج، یکپارچه است. روی قسمت پایینی کاسه که بزرگتر است با پوست پوشانده می شود و روی دهانه کاسه بالایی و دسته که به هم متصل هستند صفحه چوبی قرار دارد. داخل دسته خالی و فضای داخلی آن به کاسه دو قسمتی متصل است. دو قسمت کاسه نیز از داخل به هم مربوط اند. دو گروه گوشی های وتر های فرعی )واخوان ها) در قسمت جانبی کاسه قرار گرفته اند. به این ترتیب رباب دو گروه وتر اصلی و واخوان دارد. روی وترهای اصلی مضراب نواخته می شود و وترهای واخوان از ارتعاش وترهای اصلی به صدا درمی آیند. وترهای اصلی از روی خرک و وترهای واخوان از سوراخ های ایجاد شده در بدنه خرک عبور می کنند. روی دسته کوتاه و ضخیم رباب سهیا چهار (و گاه بیشتر بسته می شود، اما حدود اجرایی رباب فراتر از این دستان هاست. تعداد وترهای اصلی 6 و تعداد وترهای واخوان 12 تا 13 عدد است.

رباب هجده تار ، بلوچستان و سیستان

کوک رباب هجده تار

الف _ کوک وترهای اصلی

ب ـ کوک وترهای فرعی (واخوان ها)

رباب هجده تار ، بلوچستان و سیستان

دستان بندی رباب هجده تار

دستان بندی رباب ـ موسی زنگشاهی (زاهدان)

رباب هجده تار ، بلوچستان و سیستان

تکنیک های اجرایی رباب هجده تار

بم بودن صدا و ساختمان رباب باعث می شود تکنیک های اجرایی آن زیاد پیچیده نباشد. مضراب های تَک راست، تَک چپ، ریز و دُراب از مهم ترین تکنیک های دست راست هستند و ویبراسیون عرضی، ویبراسیون طولی (به ندرت)، گلیساندو، کندن و پنجه کاری، از تکنیک های عمده دست چپ محسوب می شوند.

رباب هجده تار ، بلوچستان و سیستان

موارد و نوع استفاده رباب هجده تار

از رباب در تک نوازی و گروه نوازی استفاده می شود. در همنوازی، یک تا دو رباب همراه با دیگر سازهای بلوچی حضور دارند. از این ساز در موقعیت های مختلفی چون مجالس عروسی، محافل ذکر دراویش صاحبان، آیین موسیقی درمانی گواتی و … استفاده می کنند.

رباب هجده تار ، بلوچستان و سیستان

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان رباب هجده تار

کاسه طنینی دوقسمتی، دسته و سرپنجه به صورت یکپارچه : چوب توت

صفحه : چوب توت

پوست : پوست آهو

گوشی ها : چوب توت

شیطانک : چوب توت

سیم گیر: چوب های مختلف، میخ فلزی

خرک : شاخ آهو، چوب

دستان ها : زه، سیم نایلونی، نخ نسوز

وترها : وترهای اصلی شماره 1 ،2 و 3 سیم نایلونی نازک

وتر شماره 4 سیم نایلونی ضخیم

وتر شماره 5 و6 سیم فولادی 18/0

مضراب : شاخ آهو، پلاستیک، پیش (برگ نخل وحش(

رباب هجده تار ، بلوچستان و سیستان

تنبور ، کرمانشاه و لرستان

تنبور ، کرمانشاه و لرستان

تنبور نام باستانی سازهای مضرابی خانواده دو تار و از سازهای قدیمی ایران و ساز آیینی و مذهبی سلسله یارسان در غرب ایران است. تنبور از معدود سازهای رایج در ایران است که مقدس شمرده می شود. حوزه اصلی رواج تنبور، استان کرمانشاه، به ویژه دو منطقه گوران و صحنه و بخش هایی از استان لرستان است. تنبور از خانواده ساز های زهی (زخمه ای) مقیّد است که با انگشتان دست نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد.

ویژگی های ظاهری و ساختاری تنبور

تنبوردارای کاسه طنینی یکپارچه یا ترکه ای به شکل تقریبا نیمه گلابی است و روی دهانه کاسه آن صفحه چوبی قرار می گیرد.کاسه طنینی با رابطی به نام گلویی به دسته ای نسبتاً طویل متصل است که دستان ها روی آن بسته می شوند. تنبور در اصل دو وتر دارد، اما از چند دهه گذشته آن را معمولاً با سه وتر می نوازند (وتر اول مضاعف شده است). به همین دلیل تنبورهای قدیمی دو وتر و دو گوشی، و تنبورهای جدید سه وتر و سه گوشی دارند. سیم گیر، خرک و شیطانک از دیگر اجزای ساختمانی تنبور محسوب می شوند.

کوک تنبور

تنبور کوک های مختلفی دارد، اما شاخص ترین و متداول ترین آنها دو نمونه زیرند :

نتبور ، ساز کرمانشاه و لرستان

دستان بندی تنبور _ سیدامرالله شاه ابراهیمی (صحنه)

نتبور ، ساز کرمانشاه و لرستان

تکنیک های اجرایی تنبور

مضراب شُر، پس شُر، پیش شُر، شُرمتوالی، راست با پنجه، راست با سبابه، چپ با سبابه، راست ـ چپ با سبابه، چپ ـ راست با سبابه، چپ با دو تَک، ریزو دُرّاب از مهم ترین تکنیک های دست راست، و ویبراسیون عرضی، ویبراسیون طولی، کندن و پنجه کاری، از تکنیک های عمده دست چپ در تنبور هستند.

نتبور ، ساز کرمانشاه و لرستان
سید امرالله شاه ابراهیمی

موارد و نوع استفاده تنبور

مهم ترین مورد استفاده تنبور، همراهی ذکرها و مقام های مذهبی در مجالس ذکر سلسه پارسیان است. از تنبور در موقعیت های دیگری چون زیارتگاه های یارسان، مجالس سوگواری، مجالس انس و گاه مجالس شادمانی نیز استفاده می شود. امروزه گروه هایی متشکل از چند تنبور تشکیل شده اند و از این ساز در ترکیب با بعضی سازهای ایرانی نیز استفاده می شود.

جنس و مواد به کاررفته در ساختمان تنبور

کاسه طنینی و صفحه : چوب توت

کاسه دسته : چوب گردو، گاه چوب چنار موج یا چوب زردآلو

گلویی : چوب توت، گردو

سیم گیر : شاخ بزکوهی، انواع چوب

شیطانک : شاخ بزکوهی، انواع چوب های سخت

خرک : چوب های شمشاد، گردو، فوفل

گوشی ها : چوب های بید (در قدیم)، توت و گردو

وترها : ابریشم خام یا زه (در قدیم)، سیم فولادی سفید، مس، برنج 18/0

دستان ها : زه

نتبور ، ساز کرمانشاه و لرستان