نی، از سازهای بادی کهن و از جنس گیاه نی است که طول آن از شش گره و هفت بند تشکیل شده و به همین دلیل آن را نی «هفت بند» می گویند. هنگام نواختن، هوا از دهانه نی ی وارد می شود و با انگشت گذاری بر سوراخ ها و با تغییر فشار هوا، صداهای مختلف به وجود می آیند. نوازنده، نی را عمودی در دست می گیرد و دهانه آن را بین دو دندان جلو و یا بین لب ها قرار می دهد و در آن میدمد. بخش زیادی از هوای دمیده شده، از سوراخ های باز نی خارج می شود و نوازنده با انگشت های هر دو دست، سوراخ ها را باز و بسته می کند. ممکن است نوازنده هنگام نواختن، دست راست را بالای دست چپ قرار دهد و برعکس. هنگام ساختن نی، روی گره ها را با نوار می پوشانند و بر سر دهانه و انتهای نی لوله استوانهای کوتاهی به طول تقریبی 7 سانتی متر و هم قطر ضخامت نی، از فلز برنج قرار می دهند. طول نی حدود 30 تا 65 سانتی متر و قطر آن حدود 5/1 تا 3 سانتی متر است و تعداد 5 سوراخ در طرف طول جلو و یک سوراخ در قسمت عقب نی ایجاد می کنند. هرچه ساز باریک تر و کوتاه تر باشد صدای آن زیرتر و برعکس. نی در اندازه های مختلف تهیه می شود و ساز تک نوازی است و نمی توان آن را کوک کرد. از آنجایی که بدنه اصلی این ساز در طبیعت رشد می کند. دو نی کاملاً از هر جهت همسان، کمتر به دست می آید و به همین دلیل، با انتخاب طول و قطر آن، از هر پرده ای می توان نی داشت.
وسعت
وسعت معمول صدای نی حدود دو اکتاو و نیم است. مثال های زیر برای نی منطبق با دیاپازون است که به طور طبیعی فاقد صدای «سی» روی خط سوم حامل است. وسعت نی به چهار منطقه صوتی، شامل صدای بم و بم نرم، صدای اوج، صدای غیث و صدای ذیل (پس غیث) تقسیم می شود :
منطقه صدای بم و بم نرم
منطقه صدای اوج
منطقه صدای غیث
منطقه صدای ذیل (پس غیث)
تمام فواصل موسیقی ملی با نی قابل اجرا هستند اما چون در هر نوع نی، یک یا دو صدا وجود ندارد این فواصل را به سختی می توان اجرا کرد. بهترین میدان صدادهی نی حدود دو اکتاو از منطقه صوتی وسط است.
انگشت گذاری
سوراخ های پنج گانه روی نی از پایین به بالا شماره گذاری می شوند. اگر از پایین به بالا، اول دست چپ و بعد دست راست قرار بگیرد انگشت کوچک دست چپ، شماره یک و آزاد است، یعنی وظیفه اجرایی ندارد. انگشت دوم روی سوراخ اول، انگشت سوم(میانی) بین سوراخ های اول و دوم که حکم تکیه گاه را دارد، انگشت چهارم (سبابه) روی سوراخ دوم و انگشت شست، پشت نی به حالت تکیه گاه قرار می گیرد.
انگشت اول (کوچک) دست راست نیز مانند همین انگشت در دست چپ آزاد است. انگشت دوم روی سوراخ سوم، انگشت سوم (میانی) روی سوراخ چهارم، انگشت چهارم (سبابه) روی سوراخ پنجم قرار می گیرد و سوراخ پشت نی که ششمین سوراخ است با انگشت شست دست راست گرفته می شود.
انواع نی
به علت ساختار طبیعی بدنه و عدم امکان کوک کردن آن می توان با توجه به بدنه تغییر طول و قطر لوله، از هر پرده ای نی داشت. به جز نی در کوک «دو» بقیه نی ها از سازهای انتقالی هستند. مثلاً نی در کوک «سیبمل» وقتی «دو» می زند «سی بمل» صدا می دهد، پس باید برای آن یک پرده بالاتر، یعنی «ر» نوشت تا صدای «دو» بدهد. یا برای نی در کوک «لا» که یک پرده و نیم پایین تر از دیاپازون است باید یک پرده و نیم بالاتر نت نویسی کرد تا دیاپازون صدا بدهد.
به طور کلی هر نی از نت شروع، صدای سوم کوچک خود را ندارند. مثلاً نی «فا» کوک، صدای »لا مبل»، نی «سل» کوک صدای«سی بمل» و نی «لا» کوک صدای «دو» را ندارند یا به سختی و در اکتاو قابل اجرا هستند. در نواختن نی نیز مانند دیگر سازهای بادی، بعد از کمی نوازندگی، به علت جریان گرم نفس در لوله، سطح صدا کمی بالا می رود، یعنی زیرتر می شود.
نی، سازی ست کهن و به همین صورت در تمام نواحی ایران معمول است و انواع دیگر آن را نیز با تفاوت هایی می توان مشاهده کرد، مانند نی انبان و بالابان.
نی هایی که از نواحی خشک به دست می آیند چوب محکم تری دارند و ترک نمی خورند.
نی از سازهایی ست که برای تک نوازی مناسب تر است ولی در گروه نوازی های سازهای ملی هم از آن استفاده می شود.
امکانات اجرایی نی
نوازندگی در صداهای بم نی، حجم بیشتر و در صداهای زیر حجم کمتری دارد.
اجرای تکیه ها، استاکاتو، و اخوان ها و آرپژهای کوتاه (در صورت نیاز) در این ساز به خوبی میسر است
حالت های کیفی موسیقی با کم و زیاد کردن فشار دمیدن و حرکت مختصر انگشت ها بر روی سوراخ ها ایجاد می شوند.
بعضی فرم های موسیقی ایرانی، مانند انواع مثنوی، بهترین اجرایشان با این ساز است.
