سازی که امروزه در دست عاشیق های آذربایجان دیده می شود «ساز» نام دارد و به ساز عاشیقی نیز معروف است. ظاهراً سازی که اوزان های قدیم (اجداد عاشیق های کنونی) می نواخته اند «قوپوز» یا «چگور» نام داشته است. تمرکز اصلی این ساز اگرچه در آذربایجان شرقی و غربی و جمهوری آذربایجان است، اما در استان های اردبیل، زنجان، همدان و قزوین نیز حضوری قابل توجه دارد. ساز عاشیقی از خانواده زهی مضرابی (زخمه ای) مقیّد است، که با مضراب نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد.
ویژگی های ظاهری و ساختاری ساز عاشیقی
ساز عاشیقی کاسه طنینی ترکه ای بزرگی به شکل تقریباً نیمه گلابی و دسته ای طویل دارد و روی دهانه کاسه با صفحه چوبی پوشیده شده است. عدد 9 در سنت موسیقی عاشیقی آذربایجان اهمیت زیادی دارد. ساز عاشیقی کاسه ای 9 ترکه، 9 وتر، 9 گوشی و 9 دستان دارد. امروزه به این ترکیب های 9 تایی در ساختمان ساز کمتر توجه می شود و دستان ها افزایش یافته و تعداد ترکه ها به 11 تا 13 قطعه رسیده اند. تعداد وترها نیز کاهش یافته و به 7 یا 8 وتر رسیده اند. ساز عاشیقی به شکل سنتی 9 وتر دارد که در سه ردیف سه تایی در کنار هم قرار می گیرند. سازهای متداول در آذربایجان شرقی امروزه 8 وتر(3+2+3) و در آذربایجان غربی 7وتر (3+1+3) دارند. به تعداد وترها در انتهای دسته گوشی وجود دارد. در سازهای قدیمی، دسته از طریق یک قسمت رابط به نام «بِچِه» یا «بَرچَک» به کاسه متصل می شده است. تعداد دستان ها در قدیم 9 و امروزه 14 تا 16 عدد است. برخی تک نوازان سازهایی با 19 تا 22 دستان دارند. سیم گیر، خرک، شیطانک و مضراب از دیگر اجزای ساز عاشیقی هستند.
کوک ساز عاشیقی
ساز عاشیقی با کوک های مختلفی نواخته می شود. عاشیق هایی که تکنیک نوازندگی پیشرفته تری دارند و نیز تک نوازها از کوک های متنوع استفاده می کنند، اما متداول ترین، ساده ترین و عمومی ترین کوکی که بیشتر عاشیق ها از آن استفاده می کنند کوک زیر است :
دستان بندی ساز عاشیقی
سه روش مختلف دستان بندی در ساز عاشیقی وجود دارد که اختلافشان در تعداد دستان هاست. در قدیم این ساز 9 دستان داشت و امروزه حدود 16 دستان دارد و تک نوازان از سازهایی با 19 تا 22 دستان استفاده می کنند.
الف ) دستان بندی ساز عاشیقی ـ ایمران حیدری (آذربایجان شرقی ــ تبریز)
ساختار اصلی مُقام ها «هاواها»ی عاشیقی با 9 دستان اجرا می شود، اما برای اجرای برخی تزیین ها 16 دستان مورد نیاز است. تک نوازان برجسته برای اجرای تزیین های بیشتر یا اجرای مُقامات آذربایجانی که خارج از حوزه موسیقی عاشیقی است به سازهایی نیاز دارند که بیش از 16 دستان داشته باشند.
ب) دستان بندی سازعاشیقی ـ محمدحسین دهقان (آذربایجان غربی ــ ارومیه)
تکنیک های اجرایی ساز عاشیقی
اگرچه تکنیک های اجرایی ساز عاشیقی عموماً در نیم قرن گذشته پیشرفت چندانی نداشته اند، اما در چند دهه اخیر تحت تأثیر پیشرفت این تکنیک ها در جمهوری آذربایجان توسط نوازندگانی چون عدالت نصیب اُف، تک نوازان این ساز نیز در آذربایجان ایران به تکنیک های پیشرفته دست یافته اند. مضراب های سوروتمَه ای ،
(شبیه به مضراب خراش در برخی سازهای ایرانی و شاخص ترین مضراب در ساز عاشیقی)، راست ـ چپ ـ راست، چپ ـ راست ـ چپ، راست ـ چپ، چپ ـ راست، ریز و دُرّاب از مهم ترین تکنیک های دست راست هستند و کنده کاری، پنجه کاری، ویبراسیون عرضی، ویبراسیون طولی (به ندرت)، ویبراسیون با لرزاندن و تکان دادن کاسه ساز در بغل و گلیساندو، از عمده ترین تکنیک های دست چپ به شمار می روند.
موارد و نوع استفاده سازعاشیقی
ساز عاشیقی مهمترین ساز در فرهنگ موسیقی عاشیقی آذربایجان است و توسط عاشیق که خود خواننده نیز هست نواخته می شود. البته در شیوه های جدید تک نوازهایی ظهور کرده اند که آواز نمی خوانند. در شیوه سنتی، ساز، آواز را همراهی می کند، اما اصولاً در فرهنگ موسیقی عاشیقی، آواز غالب است. در آذربایجان شرقی، بالابان و دایره، ساز و خواننده را همراهی نمی کند. عمده ترین موارد اجرای موسیقی عاشیقی، مجالس عروسی و شادمانی و قهوه خانه ها هستند. در آذربایجان همیشه قهوه خانه هایی وجود دارند ـ معروف به قهوه خانه های عاشیقلار ـ که در آنها عاشیق ها به اجرای موسیقی می پردازند.
موارد و نوع استفاده سازعاشیقی
کاسه طنینی و صفحه : چوب توت
دسته : چوب های زردآلو، راش، بلوط
گوشی ها : چوب های گردو، شمشاد، آزاد
شیطانک : استخوان شاخ گاو، روتومول (نوعی ماده مصنوعی)
سیم گیر: استخوان شاخ گاو، روتومول پ
خرک : چوب های سخت، گردو، زردآلو، فوفل
وترها : سیم فولادی سفید 18/0
دستان ها : زه (در قدیم)، سیم نایلونی
مضراب : پوست درخت گیلاس، پلاستیک نرم
هنوز نظری ثبت نشده،نظر خود را ثبت کنید!